...to innymi słowy literatura średniowieczna i badania nad nią w polskich witrynach internetowych. Wyjaśnienie takie jest chyba konieczne, gdyż zgrabny kompozyt liternet (= literatura + internet), objaśniony szerzej przez Piotra Mareckiego (Marecki 2002), nie zadomowił się jeszcze w terminologii czytelników, krytyków i badaczy literatury. W tym gronie cyfrowe środki przekazu (elektroniczne, sieciowe media) znacznie wolniej stają się publikacjami równoprawnymi wobec druku, niż na przykład wśród przyrodoznawców.
Archiwa tekstów
Literaturoznawcy uwzględniają w spisach lektur i recenzują zarówno wydania krytyczne tekstów dawnych (choćby typu C), jak i edycje całkiem pozbawione filologicznego opracowania, ale wypełniające lukę w szkolnych bądź akademickich księgozbiorach. Natomiast bardzo rzadko postrzegają internetowe archiwa literatury jako źródło lektur – swego rodzaju bibliotekę lub księgarnię – i oceniają poprawność udostępnianych (scil. publikowanych) tam elektronicznych edycji. A przecież dla uczniów (studentów), a niekiedy i nauczycieli, internetowe zbiory literatury stanowią swego rodzaju "biblioteczkę pierwszej pomocy", gdy trzeba przygotować się do zajęć. Podobnie postrzegają podstawową funkcję tych zbiorów twórcy i właściciele wortali literackich, ponieważ dobór utworów udostępnianych nieodpłatnie internautom ma właśnie charakter lekturowy.
Wydania literatury średniowiecznej można znaleźć w Wirtualnej Bibliotece Literatury Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego, nad którą pieczę sprawuje dr Marek Adamiec (Instytut Filologii Polskiej UG). Umieścił on na "półce" czternaście polskich tekstów: Bogurodzicę, Wiersz o chlebowym stole, Andrzeja Gałki z Dobczyna Pieśń o Wiklefie, Legendę o św. Aleksym, Rozmowę Mistrza Polikarpa ze śmiercią, Skargę umierającego, Satyrę na leniwych chłopów, Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, pieśń Jezus Chrystus, Bóg człowiek, rymowany dekalog Pirzwa kaźń Tworca naszego, lament Posłuchajcie bracia miła... oraz sześć kazań tzw. świętokrzyskich. Bogurodzicę, wybór poezji oraz kazania opatrzono krótkimi notami historycznoliterackimi z podstawową bibliografią. Dwie pierwsze noty sporządził prof. Edmund Kotarski (Instytut Filologii Polskiej UG), a notę do kazań – Marek Adamiec. Ponadto Bogurodzicę podano w sześciu wersjach (w tym również w XVI-wiecznym przekładzie łacińskim); dołączono też do wiersza reprodukcje rękopisów, podobnie jak do Kazań świętokrzyskich. Żadnego utworu nie zaopatrzono jednak w przypisy – choćby podstawowe wyjaśnienia językowe czy historyczne. Ubogo i niezbyt poprawnie prezentuje się typografia: wszędzie używa się nawiasów prostych w górnej frakcji zamiast drukarskich, brak też myślników – to oczywiście mankamenty formatu html, w którym przygotowano teksty. Znakowy charakter takiego zapisu pozwala co prawda kopiować przez internetowych czytelników zaznaczone fragmenty, ale z drugiej uniemożliwia istotne dla edycji polszczyzny średniowiecznej zestawianie wersji transliterowanej i transkrybowanej. O wyborze formatu przesądziła pewnie prostota dokumentu html – szybko ładuje się nawet przez łącze modemowe, nie wymaga również dodatkowych programów do edycji; do tego – co chyba ważniejsze – przygotowanie tekstu jest mniej pracochłonne, możliwe nawet przy pomocy systemowego notatnika (MS Windows), a więc tańsze... Niestety, nie ustrzeżono się również od zwykłych błędów, podając na przykład "Mówi; viderunt oculi mei Syna Bożego..." zamiast "Mówi: viderunt oculi mei Syna Bożego..." (kazanie na dzień Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny); poza tym "Brűckner" to jednak nie to samo co "Brückner" (nota do Kazań świętokrzyskich) etc., etc. Niepokojem napawa obserwowana od kilkunastu lat niestaranność w stosowaniu polskich reguł ortoepicznych podczas przygotowywania publikacji niedrukowanych (internetowych, multimedialnych, książek elektronicznych), jednak szczególnie smucą owe chochliki, panoszące się w krótkich, średniowiecznych tekstach, w których każdy znak piśmienniczy ma swą wagę (a czasem i historię filologicznych sporów).
Bardziej okazale prezentują się średniowieczne utwory w portalu wydawniczym Antoniego Pawlaka. Przedsięwzięcie to można zaliczyć do rodzaju e-commerce, ponieważ część zbioru dostępna jest w ramach abonamentu lub za jednorazową opłatą, ale utwory średniowieczne umieszczono w katalogu gratisowym. Wszystkie oferowane publikacje to e-Books w formacie pdf (Portable Document Format), wymagają więc pobrania i zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Acrobat Reader, co można zrobić z poziomu portalu. W tym wirtualnym księgozbiorze znajdziemy Bogurodzicę, Kazania świętokrzyskie, Anonima tzw. Galla Kronikę polską, wybór poezji polskiej od XIII do XV wieku (dokładnie takie same wiersze jak w gdańskiej bibliotece internetowej), ale również Charlesa M. Josehpa Bediera Dzieje Tristana i Izoldy (w przekł. Tadeusza Żeleńskiego), Fancoisa Villona Wielki testament (w przekł. Tadeusza Żeleńskiego), Giovanniego Boccaccia Dekameron (w przekł. Edwarda Boye) oraz Pieśń o Rolandzie (w przekł. Tadeusza Żeleńskiego). Większość edycji nie opatrzono ani notą, ani przypisami. Wyjątkowo potraktowano Bogurodzicę, do której dodatkowo z działu Opracowania można ściągnąć krótki komentarz Anny Cholewianki, zawierający informacje historycznoliterackie, słowniczek wyrazów i zwrotów oraz podstawową bibliografię. Dwustronnicowy, anonimowy wstęp znalazł się też w Poezji polskiej XIII-XV wieku. Należy jednak wspomnieć, że każdą umieszczoną w portalu książkę opisano kilkoma zadaniami (o dziele i autorze), które można przeczytać po wyszukaniu danego tytułu.
Szata typograficzna tych elektronicznych książek jest prosta lecz poprawna. Nie można co prawda zaznaczać i kopiować fragmentów tekstu lecz trzeba ściągnąć całą książkę, ale za to na ekranie monitora bądź na własnych wydrukach obejrzymy strony dokładnie w takiej postaci, w jakiej przygotował je wydawca. I to niezależnie od użytych czcionek (zgodne z pierwowzorem pozostaną nawet wszelkie znaki specjalne), systemu operacyjnego i typu czy konfiguracji naszego komputera (MS Windows, Linux, MacOS).
Największy wybór utworów średniowiecznych i ich opracowań znajdziemy w internetowym serwisie edukacyjnym "Staropolska On-Line", przygotowanym przez prof. Romana Mazurkiewicza (Instytut Filologii Polskiej Akademii Pedagogicznej w Krakowie) i mgra Mariusza Górniaka (FINE, Kraków). Zbiór średniowieczny, przygotowany jako hipertekst w formacie html, podzielono na 11 działów o następującej zawartości:
1. Dziejopisarstwo: Anonima tzw. Galla Kronika polska (fragmenty), Mistrza Wincentego tzw. Kadłubka Kronika polska (fragmenty), Kronika Wielkopolska – Historia o Walterze i Helgundzie, Jana Długosza Roczniki (Bitwa grunwaldzka) ;
2. Hagiografia: Anonima Żywot świętego Wojciecha ("Tempore illo..."), Wincentego z Kielczy Żywot świętego Stanisława (fragment), Mariana Plezi Narodziny średniowiecznej hagiografii, Feliksa Konecznego Święci w dziejach Narodu Polskiego (pozycja w wirtualnej bibliotece internetowego serwisu "Non possumus", poświęconego kard. Stefanowi Wyszyńskiemu;
3. Biblia i apokryfy: Biblia królowej Zofii (fragmenty), Psałterz floriański (wybór w transkrypcji Wacława Twardzika), Psałterz puławski (Psalm 50), Hieronima Spiczyńskiego Ecclesiastes (fragmenty), Pieśń nad Pieśniami w przekładzie Tomasza ze Zbrudzewa (1549), Rozmyślanie przemyskie (obszerne fragmenty w transkrypcji Wacława Twardzika), List Lentulusa do senatu rzymskiego, Staropolskie apokryfy (oprac. Roman Mazurkiewicz);
4. Kazania i mowy: Kazania świętokrzyskie (w transkrypcji Wacława Twardzika i Wiesława Wydry), Kazania gnieźnieńskie (wybór w transkrypcji Wacława Twardzika), Kazanie na dzień Wszech Świętych (fragmenty), Jana z Szamotuł Kazania o Maryi Pannie czystej (fragmenty), Jana z Ludziska Mowa na przyjęcie Kazimierza Jagiellończyka;
5. Modlitwy: kanon mszalny z XV w., modlitwy codzienne (Ojcze nasz, Zdrowa Maryja..., Wierzę w Boga..., Dekalog), modlitwy Gertrudy Mieszkówny (do Chrystusa, do matki Bożej za syna Jaropełka), modlitwy z Rozmyślania przemyskiego (do św. Anny i do Matki Bożej);
6. Poezja religijna:
Bogurodzica (tekst i komentarz oraz przekłady na jęz. angielski, niemiecki i szwedzki; tekst wg rękopisu BJ nr 1619 (ok. 1408), wraz z fotografią; wykonania pieśni w formacie mp3 oraz Real Audio – link do Wirtalnej Biblioteki Literatury Polskiej UG; trzy artykuły Romana Mazurkiewicza Siedem pieczęci "Bogurodzicy", "Bogurodzica" – między pieśnią a ikoną oraz "Bogurodzica" w świetle tradycji chrześcijaństwa wschodniego – link do katolickiego serwisu internetowego Opoka; Stefana Sawickiego "Bogurodzica" i "Lament świętokrzyski"; Hieronima Feichta Polska pieśń średniowieczna; link do strony internetowej poświęconej Bogurodzicy i jej opracowaniom "InfoPoland. The Polish Academic Information Center University at Buffalo" w USA; związane tematycznie z pieśnią zabytki sztuki Maiestas Domini i Deesis z Tumu pod Łęczycą, mozaika Deesis w Hagia Sophia oraz tryptyk z Harbaville);
Lament świętokrzyski (tekst i komentarz w języku polskim i angielskim; wyżej wymieniony artykuł Stefana Sawickiego; obraz Ukrzyżowanie z Korzennej;
Kwiatek czysty, smutnego sierca ucieszenie (tekst pieśni z komentarzem w języku polskim i angielskim, artykuł Romana Mazurkiewicza Matka Boska Kwietna. O średniowiecznej pieśni maryjnej "Kwiatek czysty, smutnego sierca ucieszenie...");
pieśni Władysława z Gielniowa (sześć utworów Anna, niewiasta niepłodna..., Już się anjeli wiesielą..., Jezu, zbawicielu ludzski..., Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne (Żołtarz Jezusów), Augustus kiedy krolował..., Jasne Krystowo oblicze... wraz z komentarzem i fotografiami rękopisów; artykuł Małgorzaty Elżanowskiej Duchowość Władysława z Gielniowa);
Wincenty z Kielczy (Gaude, Mater Polonia w jęz. łacińskim i polskim oraz z fotografią rękopisu; nagranie hymnu w formacie midi; nagranie fragmentów oficjum o św. Stanisławie w formacie mp3 – link do stron Grzegorza Cessaka poświęconych chorałowi gregoriańskiemu, które umieszczono na serwerze Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej w Warszawie,
Legenda o świętym Aleksym (tekst i komentarz, artykuł Aleksandra Gieysztora Święty Aleksy);
Krystus z martwych wstał je, Zdrow bądź, krolu anjelski, Stałać się rzecz wielmi dziwna..., O wszego świata wszytek lud, Jezus Krystus, Bog Człowiek...(także w jęz. angielskim), Bądź pozdrowion, krzyżu Pana Wszechmocnego..., Jezu, synaczku panieński, Święty Dusze, zawitaj k nam, O ciało Boga żywego, Archanjoła posłał, Maryja, czysta dziewice, Mocne boskie tajemności, Radości wam powiedam, Świebodność Boga żywego, Zdrowaś, gwiazdo morska (także w jęz. angielskim), Boża Matko święta, Pieśń o świętym Jopie, Pieśń-legenda o świętym Stanisławie;
Hieronima Feichta Polska pieśń średniowieczna;
nagrania audio pieśni religijnych w formacie midi oraz mp3 (Completorium);
7. Poezja świecka: Anonima tzw. Galla Cudowne narodziny Bolesława Krzywoustego, Mistrza Wincentego (Kadłubka) Tren na śmierć Kazimierza Sprawiedliwego, Stanisława Ciołka Pochwała Krakowa, Wiersz Słoty o chlebowym stole (także w jęz. angielskim), Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, Andrzeja Gałki z Dobczyna Pieśń o Wiklefie, Satyra na leniwych chłopów (z fotografią XV-wiecznego rękopisu), Dialog Mistrza Polikarpa ze śmiercią, Skarga umierającego (także w jęz. angielskim), Dusza z ciała wyleciała, Mękę bożą spominajmy, Cantilena inhonesta, poezja miłosna (dwa wiersze o inc. "Ach, miłość, coś mi uczyniła..." oraz "Miłuj, miła, miłuj wiernie..."), Anonima Dawnom zwiedził cudze strony..., anonimowy list żaka do panny Pozdrawiam cię, panno godna...;
8. Dramat: Nawiedzenie grobu (Visitatio sepulchri) (fragment książki Dramaty staropolskie. Antologia, oprac. J. Lewański, t. 1, Warszawa 1959), Juliana Lewańskiego Sceny średniowieczne wobec teatrów późniejszych (fragment książki tego autora Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981);
9. Publicystyka: Pawła Włodkowica O wojnie i tolerancji (fragmenty), Jana Ostroroga Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej (wybór);
10. Varia: Historia Aleksandra Wielkiego (fragmenty), ortyle magdeburskie (fragmenty), roty przysiąg sądowych (wybór), Jakuba Parkoszowica Obiecado, List chana perekopskiego do króla Jana Olbrachta, statut cechu krawieckiego z 1491 roku;
11. Opracowania:
ogólne: Hieronima Feichta, Polska pieśń średniowieczna, Juliana Lewańskiego Sceny średniowieczne wobec teatrów późniejszych, Romana Mazurkiewicza: Język polski w średniowieczu, Staropolskie apokryfy, Średniowieczne pieśni religijne, Średniowieczna poezja świecka, Aleksandry Okopień-Sławińskiej Wiersz średniowieczny, Mariana Plezi Narodziny średniowiecznej hagiografii, Jerzego Starnawskiego Syntetyczna charakterystyka literatury średniowiecznej w Polsce, Tadeusza Witczaka Literatura średniowiecza (wprowadzenie w epokę) , Macieja Włodarskiego W średniowiecznym kręgu śmierci, Jerzego Woronczaka Polskość i europejskość literatury naszego średniowiecza oraz Zasady wydawania tekstów staropolskich – teksty średniowieczne;
studia i analizy: Piotra Beringa Kult świętego Wojciecha w późnym średniowieczu w polskiej prowincji kościelnej (link jak wyżej), Małgorzaty Elżanowskiej Duchowość Władysława z Gielniowa, Aleksandra Gieysztora Święty Aleksy, Zdzisławy Krążyńskiej i Tomasza Miki Języki "Kazań świętokrzyskich", Romana Mazurkiewicza: "Bogurodzica" – między pieśnią a ikoną, "Bogurodzica" w świetle tradycji chrześcijaństwa wschodniego (link jak wyżej), "Kwiatek czysty, smutnego sierca ucieszenie..." , Rękopis "Bogurodzicy" znaleziony na Krzemionkach, Siedem pieczęci "Bogurodzicy", "Trzecia ozdoba stanu człowieczego"..., Uwstecznione średniowiecze..., Zapomniane polonicum w zbiorach Biblioteki Watykańskiej, Mieczysława Mejora Wstępny projekt edycji zbioru poezji polsko-łacińskiej XII-XV w. (link do strony autora na serwerze portalu republika.pl), Ewy Ostrowskiej Kazanie na dzień św. Katarzyny, Dariusza Rotta Chorografia Jana Długosza, Stefana Sawickiego "Bogurodzica" i "Lament świętokrzyski", Tomasza Szkopka Treść teologiczna średniowiecznych polskich pieśni pasyjnych.
Większość dawnych tekstów wyposażono w noty i przypisy zarówno historyczne, jak i językowe. Podano również podstawową bibliografię, a ponadto wskazano drukowane źródło pochodzenia udostępnianego internautom utworu czy opracowania. Na uwagą zasługuje jeszcze dodany do serwisu Słownik staropolski, który co prawda zawiera tylko 3002 hasła, ale za to dobrane dokładnie do zgromadzonych tekstów.
Omówiony tu fragment zbiorów staropolskiego serwisu pokazuje kilka charakterystycznych właściwości publikacji internetowych. Najważniejsze z nich wynikają z faktu, iż archiwum zostało zaprojektowane hipertekstualnie – raz po raz trafiają się odsyłacze (vel hiperłącza, linki) do miejsc w internecie, gdzie można znaleźć związane tematycznie z polską literaturą średniowieczną. Dzięki temu można rozbudowywać serwis dodając tylko odesłania, czasami do geograficznie bardzo odległych miejsc, w których znajduje się serwer zawierający potrzebne dane. Na przykład: szukając anglojęzycznych opracowań o Bogurodzicy skaczemy z serwera Netartu – gdzie zarejestrowany jest adres http://staropolska.gimnazjum.com.pl – via Kraków i Warszawa do witryny InfoPoland na serwerze w Nowym Jorku, który wspomagają serwery w Elkridge (Meryland) i w Waszyngtonie. Surfujący w ten sposób po internecie czytelnik odnosi jednak wrażenie, że oddzielone oceanem wirtualne biblioteki stanowią koherentną całość, gdyż przechowywane tam publikacje pozostają ze sobą w ścisłym związku tematycznym. Konstrukcja taka ma również minusy, bowiem internet jest medium dynamicznym, co oznacza, iż dość szybko następuje rotacja na poziomie domen, poddomen we wpisach DNS bądź pojedynczych stron htm. Po kilku miesiącach może się więc okazać, że hiperłącza serwisu odsyłają czytelnika donikąd...
Inną ważną cechą lektury hipertekstu jest nielinearność: trafiając na słowa-linki czytelnik "skacze" między tekstami, między tekstem i obrazem, między tekstem i nagraniem audio bądź audiowizualnym. Czytanie nielinearne może oczywiście dezorientować i prowadzić na manowce, ale może też prowokować do tworzenia jakościowo nowych przekazów (Barthes 1999, Sitarski 2002). Na przykład łatwo skomponować sobie multimedialną prezentację o Bogurodzicy z tekstu na stronie http://staropolska.gimnazjum.com.pl/sredniowiecze/ poezja_religijna/bogurodzica/bogurodzica.html, z ilustracji na stronie http://www.staropolska.pl/galeria/Harbaville.jpg oraz ściągniętego z Gdańska nagrania wokalnego. Hiperłącza w dokumencie html spełniają również funkcję "aktywnych przypisów" (np. w artykule Piotra Beringa – adres wyżej): trafiając na opatrzony przypisem-linkiem fragment przeskakujemy do treści przypisu; gorzej jednak webmasterzy radzą sobie z automatyzacją powrotu dokładnie do miejsca czytanego przed taką operacją.
W sumie przypomina to nieco lekturę drukowanej publikacji, wyposażonej w skomplikowany aparat krytyczny, naszpikowany wielopoziomowymi odsyłaczami. A wszak do takich edycji mediewiści przywykli...
Internetowe forum
Od listopada 2001 roku funkcjonuje polski literacki portal mediewistyczny MELITON – sylabowiec od nazwy pełnej "Mediewistyka Literacka On-Line". Adres wskazuje, iż portal ma coś wspólnego ze "Staropolską On-Line". Istotnie, twórcami znowu są krakowianie prof. Roman Mazurkiewicz i mgr Mariusz Górniak. Przedsięwzięcie to jest w zasadzie bramą do światowych zasobów internetowych w odniesieniu do mediewistyki literackiej, jednak na stronie poświęconej listom mailingowym i grupom dyskusyjnym znaleźć można również odnośnik do stworzonego i animowanego przez Andrzeja Dąbrówkę forum "Mediewistyka polska. Informacje i debaty służące promocji badań naukowych nad średniowieczem w Polsce". Wyróżniono tu 12 dyscyplin mediewistycznych: archeologię, historię sztuki, historię instytucjonalną, historię intelektualną, historię społeczną, językoznawstwo, literaturoznawstwo, muzykologię, dramat i teatr, paleografię, filozofię, religię i teologię, historię nauki. Ale to forum dopiero rozpoczyna działalność, o czym świadczy choćby bardzo (!) krótka lista użytkowników (na dzień 7 czerwca 2003 r.).
Listy mailingowe i informacje o konferencjach mediewistycznych zawierają też oczywiście indywidualne strony badaczy, na przykład strona informacyjna dra hab. Mieczysława Jacka Mejora (IBL PAN, Pracownia Literatury Średniowiecza). Z kolei na serwerze Medianetu umieścił swe strony dr Andrzej Dąbrówka (IBL PAN, Pracownia Literatury Średniowiecza); pierwsza to jego osobista wizytówka, ale stronę drugą, zatytułowaną "Mediewistyka literacka w Polsce", wolno potraktować jako mediewistyczną, internetową tablicę ogłoszeń Instytutu Badań Literackich PAN. Jedną z istotniejszych informacji zamieszczonych na tej "tablicy" są adresy i specjalności mediewistów zajmujących się interpretacją tekstów, gdzie przedstawiono sylwetki 37 badaczy średniowiecznej literatury, w większości podając adresy ich poczty elektronicznej.
Najnowszym przedsięwzięciem internetowym jest strona Stałego Komitetu Mediewistów Polskich. Można na niej przeczytać, iż komitet ok. 50 mediewistów z PAN i ośrodków uniwersyteckich ukonstytuował się 11 lutego 2003 r. pod przewodnictwem prof. Wojciecha Fałkowskiego (Instytut Historyczny UW), a jednym z zadań tego grona ma być stworzenie strony internetowej, zawierającej listę adresową polskich badaczy średniowiecza i forum dyskusyjne.
Zarówno struktura istniejącego już portalu MELITON, jak i zapowiedzi Komitetu Mediewistów Polskich uświadamiają oczywistą prawdę, że badania mediewistyczne nie zamykają się ani w obrębie jednej dyscypliny, ani na obszarze jednego regionu czy kraju. Dlatego internet jest dla tej specjalności znakomitym medium. Z niecierpliwością więc oczekiwać należy wydania zapowiedzianego już na rok bieżący zbioru Mediewistyka literacka w Polsce pod red. prof. Teresy Michałowskiej, w którym między innymi ma się znaleźć artykuł prof. Romana Mazurkiewicza o mediewistyce literackiej w światowym internecie.
Bibliografia
Barthes Roland 1999, S/Z, przeł. M.P. Markowski, M. Gołębiewska, wstęp M.P. Markowski, Warszawa, Wyd. "KR".
Marecki Piotr 2002, Liternet, w zb. Liternet. Literatura i internet, pod red. tegoż, Kraków, Wyd. RABID.
Sitarski Piotr 2002, Rozmowa z cyfrowym cieniem, Kraków, Wyd. RABID.
Pierwodruk: Bogdan Hojdis, Polski liternet mediewistyczny, "Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria literacka" 10 (2003).