Amor vincit omnia Erotyzm w literaturze staropolskiej red. Roman Krzywy Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa 2008
WPROWADZENIE
Znaczeniu i formom erotyzmu w dawnej kulturze i literaturze poświęca się wiele miejsca w opracowaniach zachodnich. Polskie badania w tym zakresie nie są podejmowane zbyt często, co nie znaczy, że prace na ten temat nie powstały i nie powstają, lecz trudno też mówić o wyczerpaniu tematu. Studia kulturoznawców (Zbigniewa Kuchowicza) oraz literaturoznawców (Jadwigi Kotarskiej, Aliny Nowickiej-Jeżowej, a ostatnio również Mirosławy Hanusiewicz) stanowią ważny punkt wyjścia do dalszych rozpoznań i interpretacji, które pozwoliłyby lepiej poznać stosunek dawnych Polaków do spraw Erosa, ale także stopień przyswojenia konwencji dobrze zadomowionych w literaturach obcych (od antycznej i biblijnej po nowożytne, zwłaszcza włoską i francuską, z uwzględnieniem, rzecz oczywista, międzynarodowej twórczości nowołacińskiej). Są to zagadnienia wciąż domagające się dopowiedzeń.
Cel taki patronował przedsięwzięciu działającej w Instytucie Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego Pracowni Literatury Okolicznościowej i Popularnej Okresu Renesansu i Baroku, która zaprosiła do udziału w projekcie "Erotyzm w literaturze staropolskiej" badaczy reprezentujących różne środowiska akademickie i różne orientacje metodologiczne. Zależało nam na tym, by przewodni temat uzyskał wszechstronne ujęcia, od tradycyjnych mikromonografii zagadnień szczegółowych, poprzez prace (re-)interpretacyjne i sygnalizujące problemy, stanowiące literacki przejaw dawnej kultury erotycznej. Literacki, gdyż taka perspektywa jest najbliższa autorom studiów składających się na tom, ale odwołujący się do dziedzin pokrewnych, przede wszystkim szeroko rozumianej historii kultury (czy też antropologii kulturowej, jeśli ktoś woli) oraz do pojęć filozofii, religii oraz wiedzy z zakresu sztuk plastycznych. Niemniej jednak rozważania badaczy koncentrują się na tekście, tekście przede wszystkim literackim, stanowiącym specyficzne – gdyż poddane presji konwencji, które wciąż są przedmiotem studiów – źródło wiedzy na temat kultury minionych wieków, ale źródło nieraz jedyne. Przeważają przy tym prace na temat utworów poetyckich (dziesięć tekstów na trzynaście), głównie barokowych, proza nie spotkała się aż z takim dużym zainteresowaniem, choć z pewnością całkiem sporo obserwacji na temat erotyzmu przeprowadzić można na podstawie analiz pamiętników, postylli czy oracji.
Dodać przy tym należy, że zgromadzone w tomie prace nie tworzą panoramy zagadnienia. Zabrakło z pewnością prac dotyczących staropolskiego obscenum, przez co zawartość tomu może się jawić jako niepełna. Erotyzm ogarnia wszakże uniwersum znaczeń i mamy świadomość, że zamieszczone w tomie studia eksplorują zaledwie część zagadnień antropologicznych, genologicznych, filologicznych czy filozoficznych, związanych z centralnym tematem. Zamawiając teksty, Pracownia pozostawiła jednak autorom swobodę doboru problemów. Niepełna reprezentacja nie wynika więc z przyjętej strategii kompozycyjnej, lecz zainteresowań zaproszonych do współpracy literaturoznawców.
Nie definiowaliśmy także na wstępie pojęcia erotyzmu, pozostawiając autorom prac możliwość indywidualnego określenia, co uważają za erotyczne. Stąd prace obecne w tomie dotykają tytułowego zagadnienia w różnym stopniu, raz skupiając się na erotyce rozumianej wąsko, innym razem szeroko, zdarza się nawet, że centralna dla tomu problematyka znajduje się na dalszym planie rozważań, ustępując miejsca kwestiom spokrewnionym.
Powyższa strategia kompozycyjna zaowocowała różnorodnością, która – mamy nadzieję – okaże się zaletą publikacji. Varietas ogarnia różne poziomy. Dotyczy przede wszystkim tematyki, ale też metodologii. Autorzy nie stronili od ujęć komparatystycznych, omówień problemowych oraz interpretacji poszczególnych utworów. Wśród tych ostatnich pojawia się nawet próba lektury dekonstrukcyjnej zastosowana wobec poematu alegorycznego. Czy przekonująca, niech osądzą Czytelnicy.
Roman Krzywy
SPIS TREŚCI
Radosław Grześkowiak, Okno Cyceryny – wymiary i głębia
Dariusz Chemperek, Miłość i erotyzm w cyklach sielankowych pierwszej połowy XVII wieku
Jerzy Kroczak, Szymon Szymonowic i Jan Gawiński a magicznie zadawana impotencja
Katarzyna Zimek, "A toż tobie cielesność!" Interpretacja mitu Akteona w wierszu "Nagroda wszeteczności" Hieronima Morsztyna
Marta Wojtkowska-Maksymik, Miłość i kobieta w przestrzeni dworu w "Il Libro del Cortigiano" (1528) Baldassarra Castiglionego i "Dworzaninie polskim" (1566) Łukasza Górnickiego
Elwira Buszewicz, Ucieczka ze szkoły Kupidyna. Język miłości i jego metamorfozy w poezji Kaspra Twardowskiego
Grażyna Urban-Godziek, Petrarkistowskie źródła sennej erotyki Jana Andrzeja Morsztyna
Paweł Stępień, Marzenia libertyna. Jan Andrzej Morsztyn: "Redivivatus" i "Sen"
Paweł Bohuszewicz, Dwoista natura miłości: O "Nadobnej Paskwalinie" Samuela Twardowskiego
Michał Kuran, O erotyzmie w twórczości Samuela Twardowskiego
Joanna Partyka, "Niewstyd, sprośność i rozpusta", czyli kwestia "wszeteczeństwa" w tekstach staropolskich moralistów
Małgorzata Trębska, Jak oddać pannę bez wianka, czyli inwencyjne rozterki Jakuba Maksymiliana Fredry (Mowa weselna na ślubie Jadwigi Łuszkowskiej i Jana Wypyskiego)
Roman Krzywy, O staropolskiej walecie miłosnej. Z typologii gatunkowej dawnego erotyku