Radosław Grześkowiak
Amor curiosus
Studia o osobliwych tematach
dawnej poezji erotycznej
Muzeum - Pałac w Wilanowie
Warszawa 2013
ZAMIAST WSTĘPU
Na początku było zawsze zdumienie, poczucie obcości towarzyszące lekturze dawnej poezji erotycznej. Wydawałoby się, że opisując wciąż aktualne emocje, winna być ona uniwersalna i niezmienna. Ale nawet jeśli miłosne dramaty czy miłosne chucie są ponadczasowe, to większość miłosnych tematów i ich opracowań miewa już swój ściśle określony czas historyczny, stąd dziś niektóre zastanawiają, zaskakują czy wręcz szokują. Wystarczyło wówczas konsekwentnie podążyć za pierwszym zdumieniem, by zgłębić, a tym samym oswoić dziki temat.
W niniejszym zbiorze za fasadą lekkich zagadnień kryją się rzetelne studia nad wycinkami dawnej kultury erotycznej. Zasadniczą część książki tworzą prace o wpływie śmiałego dekoltu na zainteresowania barokowych poetów, o psich figlach w panieńskim buduarze, o pchlej bohaterce dawnych erotyków oraz o retoryce relacji z publicznej sekcji zwłok ze szczególnym uwzględnieniem dykcji erotycznej. Zbiór dopełniają studia o paraklasithyronie i serenadzie, w których drzwi i okno upragnionej dziewczyny stają się gatunkotwórczą przestrzenią staropolskiej poezji miłosnej.
Wymienione zagadnienia dotąd zajmowały rodzimych badaczy co najwyżej przygodnie, ponadto były to zwykle zainteresowania dość jednostronne. Historycy obyczajów starej szkoły, ze Zbigniewem Kuchowiczem na czele, zwykle skupiali się na smakowitych anegdotach. Nie dość, że ekstrapolowane z nich wnioski bywały ryzykowne, to również uwzględniane przez nich jako materiał egzemplifikacyjny dawne teksty literackie często omawiane były bez rozpoznania konwencji, której hołdowały. Z drugiej strony nieocenione prace poświęcone poezji erotycznej, przede wszystkim Jadwigi Kotarskiej, Aliny Nowickiej-Jeżowej, Mirosławy Hanusiewicz-Lavalee czy Romana Krzywego, na ogół skupiają się na tradycji poezji miłosnej wyabstrahowanej z szeroko rozumianej kultury. Kwitowane w przypisach długi wobec ustaleń przykładowo wymienionych tu uczonych są nieprzepłacone. Staram się jednak wytyczyć własną ścieżkę badawczą.
Interesują mnie przede wszystkim te aspekty historycznie uwarunkowanego zagadnienia, które ujawniają się w tekstach i mogą być badane przez medium dawnej literatury (nie tylko pięknej, także użytkowej czy naukowej). Nie przypadkiem spora część omawianych tu wierszy spoczywa w dawnych rękopisach i nawet fachowcom jest dziś znana słabo lub niekiedy wcale. Kiedy wyjść poza dostępny w przedrukach kanon staropolskiej poezji i zamiast tego, co dziś się wydaje, czytać to, co dawniej pisano, wówczas badawczemu oglądowi ukazują się często nie tylko nieznane utwory, ale również odmienne i nierozpoznane ujęcia tematów pozornie znanych. Konsekwencją przyjęcia takiej strategii było uzupełnienie studiów zasadniczej części książki o aneksy – autonomiczne antologie, udostępniające konstelacje utworów, stanowiących źródłową podstawę ich rozważań. Zainteresowania historyka literatury poszerzam jednak o rejony pozaliterackie, przede wszystkim o dawną sztukę i dawny obyczaj. Zwłaszcza, że co i rusz przyszło potykać się o brak monograficznych opracowań dotyczących dziejów rodzimego portretu, kostiumologii, higieny czy życia codziennego. Ale choć wybrane zagadnienia opracowywane były wieloaspektowo, głównym przedmiotem zainteresowania zawsze pozostają dla mnie liryczne świadectwa niegdysiejszej rzeczywistości pozatekstowej. Czytane przez pryzmat antropologii kulturowej pozwalają bowiem najpełniej szkicować mapy tych obszarów staropolskiej miłości, które zostały bezpowrotnie utracone.
SPIS TREŚCI
Zamiast wstępu
Gabinet erotycznych osobliwości
Poeta i piersi
Aneks: Piersi w czterech literackich odsłonach
Zazdrość i pomówienia. Pieski w panieńskiej pościeli
Aneks: Salonowa sfora
Pchła – zapomniany temat erotyczny
Aneks: Pchli targ
Lekcje anatomii
Aneks: Erotoman w theatrum anatomicum
Okno i drzwi jako przestrzeń genologiczna
Jan Kochanowski przed zamkniętymi drzwiami.
Czarnoleski paraklausithyron jako figura miłosna
Okno Cyceryny. Studium o staropolskiej serenadzie
Wybrana literatura przedmiotu
Nota bibliograficzna
Indeks osób