Przedziwna Matka Stworzyciela Swego
Antologia dawnej polskiej poezji maryjnej
wybrał, opracował i wstępem poprzedził
Roman Mazurkiewicz
Wydawnictwo Księży Marianów
Warszawa 2008
ZE WSTĘPU
Książka niniejsza jest pierwszą na naszym rynku wydawniczym tak obszerną i reprezentatywną antologią dawnej polskiej poezji maryjnej, ogarniającą spuściznę pięciu z górą stuleci – od Bogurodzicy po schyłek epoki oświecenia. Zgromadzony w niej materiał, obejmujący ponad 300 utworów, niejednokrotnie po raz pierwszy wydobytych z rękopisów i starych druków, pozwala nakreślić rozległą panoramę pobożności maryjnej naszych przodków, utrwalonej zarówno w hymnach i pieśniach kościelnych, jak i w twórczości całej plejady poetów i wierszopisów doby staropolskiej.
Zgodnie z etymologią antologia to "zbiór kwiatów". W przypadku wyboru poezji maryjnej określenie to wydaje się szczególne trafne, jako że metaforyka ogrodowo-kwiatowa od wieków pełniła w twórczości dedykowanej Najświętszej Maryi Pannie niezwykle istotne funkcje kompozycyjno-obrazowe. Pozostając zatem w jej kręgu zaznaczmy od razu, że antologia niniejsza to "ogród z grubsza przeplewiony". Nie jest ona bowiem standardowym wyborem "najpiękniejszych wierszy" maryjnych. Wartość artystyczna poszczególnych utworów była kryterium istotnym, ale nie jedynym. Liczyły się także tematyka, treści teologiczno-doktrynalne i oryginalność ich ujęcia, zróżnicowanie gatunkowe i stylistyczne, reprezentatywność dla epoki, środowiska i autora. Znalazły się tu więc zarówno dzieła poetów wybitnych, z najznakomitszych stronic historii naszej literatury (Bogurodzica, Klemens Janicjusz, Mikołaj Sęp Szarzyński, Bartłomiej Zimorowic, Sebastian Grabowiecki, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Wespazjan Kochowski, Franciszek Karpiński), jak i utwory pozbawione większych ambicji literackich, dające jednak wyobrażenie o rozlewającej się szerokim nurtem twórczości popularnej, ludowej, dewocyjnej. Owa "łagodność" redaktora w selekcji niezwykle bogatego i zróżnicowanego jakościowo materiału wzięła się z przeświadczenia, że ograniczenie się do kryterium wartości artystycznej prowadziłoby do zafałszowania rzeczywistego obrazu naszej dawnej twórczości maryjnej, na gruncie której, podobnie zresztą jak w całej literaturze, niepowtarzalne arcydzieła rodziły się pośród morza kwiatków i ziół bardziej pospolitych, nierzadko zagłuszanych trawą dewocyjnego wierszoklectwa. W wielu takich przypadkach decyzji o uwzględnieniu tego czy innego wiersza o przeciętnych, mówiąc najoględniej, walorach artystycznych patronowała trzeźwa uwaga Karola Estreichera na temat jednego z barokowych zbiorków maryjnych: "Wartość poetycka tego pisemka żadna, ale dla dziejów kultu Matki Boskiej ma znaczenie". Otóż to: zamiarem autora niniejszej antologii było odmalowanie nie tylko niebotycznego szczytu staropolskiego Helikonu maryjnego, ale także, przynajmniej w zarysie, opadających kapryśnymi załomami jego zboczy i mniej zapewne atrakcyjnego, acz rozległego podnóża.
Każdy wybór literacki, szczególnie wybór tematyczny uwzględniający twórczość kilku epok, wiąże się z rozlicznymi rozterkami dotyczącymi m.in. zasad selekcji materiału i jego rozsądnego uporządkowania. W przypadku antologii poezji poświęconej Matce Bożej jako podstawowe kryterium wyboru narzuca się w sposób oczywisty "maryjny" charakter poszczególnych wierszy. Ta przejrzysta na pozór reguła w praktycznym zastosowaniu okazuje się jednak dość kłopotliwa, choćby dlatego, że motywy i wątki maryjne obficie występują także w utworach "niemaryjnych", np. w pieśniach adwentowych, bożonarodzeniowych, pasyjnych, w wierszowanych mesjadach. W tej sytuacji konieczne było przyjęcie kilku dodatkowych wyznaczników decydujących o "maryjności" danego tekstu: w wierszach lirycznych Matka Boża jest główną adresatką (zwłaszcza w strofach pochwalno-modlitewnych), zaś w utworach o charakterze epickim – postacią pierwszoplanową. Nie bez znaczenia jest również związek z konkretnym świętem lub nabożeństwem maryjnym, sygnalizowany często w tytułach, komentarzach czy instrukcjach wykonawczych, wreszcie maryjna "kwalifikacja" danego tekstu w tradycji hymnograficznej i w praktyce kościelnej.
Kolejnym problemem, z jakim musiał się zmierzyć autor niniejszej antologii, było możliwie racjonalne uporządkowanie bogatego i niejednorodnego przy tym materiału, reprezentującego spuściznę czterech odmiennych (również w swoim stosunku do tematu maryjnego) epok: średniowiecza, renesansu, baroku i oświecenia. Ostatecznie zdecydowałem się na układ chronologiczny, oparty na tradycyjnej periodyzacji historycznoliterackiej oraz na datowaniu poszczególnych utworów. Z kolei w ramach każdej z epok wyodrębiłem po kilka rozdziałów uwzględniających m.in. postać językową utworów (łacina – polszczyzna), ich tematykę, formy gatunkowe, dominanty kompozycyjne i stylistyczne. Oczywiście w przypadku tak bogatej i zróżnicowanej spuścizny poetyckiej – szczególnie barokowej, która wypełnia 2/3 niniejszej antologii – zastosowanie nawet kilku krzyżujących się ze sobą kryteriów może skutkować względnym jedynie jej uporządkowaniem. W prezentowanej tutaj twórczości nie da się bowiem przeprowadzić ścisłego rozgraniczenia np. motywów doktrynalnych, modlitewnych, pochwalnych czy biograficznych, które często, na przykład w cyklach hymnów na święta Najświętszej Maryi Panny, występują w nierozdzielnej symbiozie. Podobnie mieszają się rozmaite postawy i uczucia poetów wobec Bogarodzicy: czci, podziwu, zachwytu, kontemplacji, uwielbienia, miłości, współprzeżywania jej radości i boleści. [...]
* * *
This anthology, "a collection of flowers" as the editor calls it, is the first comprehensive volume of Polish poetry dedicated to the Mother of God. Beginning with Bogurodzica, a twelfth-century hymn to Mary, it covers five centuries and contains over 300 poems, many of them culled from manuscripts and incunabula. Some were written by well-known poets, such as Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sebastian Grabowiecki, Wespazjan Kochowski, and Franciszek Karpiński; others by anonymous versifiers. Taken together, they reveal a profound tradition of Marian veneration in Poland, celebrating in prayers, songs, hymns, salutations, and meditations the joyful and dolorous mysteries of the divine motherhood of Mary, her eternal virginity, heavenly glory, and intercession with her Son. They eloquently witness to the Marian devotion that is a substantial aspect of Christian piety in Poland (M.J. Mikos, "The Sarmatian Review", September 2008, Volume XXVIII, Number 3).
Nagroda Stowarzyszenia Wydawców Katolickich:
Wyróżnienie FENIKS 2009 w kategorii literackiej
Z ANTOLOGII
Antoni Łodzia Poniński Na wizerunk Najświętszej Panny Bolesnej z wosku zrobiony
Pytasz, czemu to z wosku jarzęcego dzieło?
Przeto, by się Bolesnej Matki serce tknęło
Prędzej żalem i skruchą grzeszników skruszone,
Snadniej mogły być święte wnętrzności zmiękczone.
Tłum. Józef Epifani Minasowicz
Józef Dionizy Minasowicz Moja pociecha na Jasnej Górze
W miesiąc po śmierci Józia, pochylony troską,
Weszłem na Jasną Górę przed Rodzicę Boską,
A że wolno tam westchnąć, zapłakać i prosić,
Prosiłem: O Bolesna! Ucz boleści znosić!
Poszła prośba, jam poszedł, a pociecha cała:
I ona miała syna, i syna płakała...
(Częstochowa 1822)
ZE SPISU TREŚCI
Z POEZJI ŚREDNIOWIECZNEJ
"Bogiem sławiena Maryja". Praojców naszych śpiew
"Na tę wszystcy poglądajcie". W kręgu twórczości bernardyńskiej
"Ave, królewska Panno!" Z liryki łacińskiej
Z POEZJI RENESANSOWEJ
"Kto chce Pannie Maryi służyć". W nurcie kontynuacji
"Drżące gwiazdy ćmi zorzą różaną". Madonna humanistów
"On Bóg był, jam bogiem nie była". Maryja protestantów
Z POEZJI BAROKOWEJ
"Afekt nabożny i prośba zbawienna". W kręgu modlitwy i kontemplacji
"Żyłaś na ziemi, jakbyś żyła w niebie". Żywot Bogarodzicy na święta rozpisany