Walenty Bartoszewski
Utwory poetyckie
wyd. Monika Kardasz
Warszawa 2019
"Biblioteka Pisarzy Staropolskich"
Nota o książce
Z Wprowadzenia do lektury
Walenty Bartoszewski, poeta działający w Wilnie u progu XVII stulecia, to dziś autor właściwie zapomniany. Tymczasem był on jednym z pierwszych na Litwie, obok Daniela Naborowskiego, "uczniów" Jana Kochanowskiego, a jednocześnie prekursorem poetyki baroku i twórcą, który wyjątkowo podkreślał swoje związki z Wilnem – spod jego pióra wyszły m.in. najstarsze znane opisy wileńskich procesji na Boże Ciało. Biografia Bartoszewskiego niestety pozostaje zagadką, najwięcej mówią o nim zachowane druki. Jego spuścizna to głównie poezja panegiryczno-okolicznościowa i religijna, która powstawała w ciągu niemal trzech dekad i która, dokumentując drogę poetyckiego dojrzewania tego wczesnobarokowego twórcy, stanowi zarazem świadectwo mentalności oraz religijności wilnian początku XVII stulecia.
Publikacja jest pierwszą współczesną edycją twórczości Bartoszewskiego. Wydawczyni uwzględniła w niej wszystkie dzieła odnalezione w bibliotekach polskich i litewskich: jedenaście utworów wierszowanych oraz napisaną prozą rozprawę polemiczną na Boże Ciało (zamieszczoną w Aneksie). Wszystkie druki zostały wytłoczone w Wilnie w oficynie Karcanów bądź w Drukarni Akademickiej.
Najstarszym znanym dziełem Bartoszewskiego jest wydana w 1609 r. Rozmowa albo Lament Duszy i Ciała potępionych, z łacińskiego na polski język teraz nowo przełożony. Utwór sytuuje się w kręgu tzw. dialogów u progu (Schwellendialoge) i jest tłumaczeniem lub parafrazą łacińskiego sporu Duszy i Ciała, datowanej na pierwszą połowę XIII w. Altercatio animae et corporis, w najpopularniejszej wersji znanej jako Visio Philiberti. Rozmowa... to przykład literatury wizyjnej – "nabożna dusza" jest świadkiem sporu Duszy i Ciała niedawno zmarłego szlachcica. Zasadniczym tematem sporu jest idea vanitas, a utwór jest swoistym "katalogiem ziemskich marności".
W 1613 r. Bartoszewski opublikował zbiorek pieśni maryjnych Parthenomelica albo Pienia nabożne o Pannie Naświętszej. Śpiewnik powstał na uroczystość adwentowej mszy roratnej, a jego publikacji patronował magistrat wileński, któremu poeta zadedykował dzieło. Na zbiór składa się 28 pieśni adwentowych, głównie maryjnych, do niektórych z nich dołączone zostały zapisy nutowe. Większość pieśni to utwory znane i funkcjonujące w obiegu ustnym, a ich źródła – bądź odmienne wersje – można znaleźć w średniowiecznych oraz XVI-wiecznych rękopisach. W śpiewniku znalazła się również Bogurodzica opatrzona tytułem Pieśń św. Wojciecha, do której dołączono pierwszy drukowany zapis nutowy.
Bartoszewski jest także autorem wierszy panegirycznych: czterech utworów dedykowanych przedstawicielom litewskich rodów magnackich. Z 1611 r. pochodzą Pienia wesołe dziatek na przyjazd do Wilna Króla Jego M[ości], senatu i rycerstwa jego po rekuperowaniu Smoleńska napisane dla upamiętnienia finału wyprawy moskiewskiej z lat 1609–1611 – uroczystego wjazdu króla Zygmunta III Wazy do Wilna po zdobyciu Smoleńska. Ułożone 13-zgłoskowcem dziełko wileńskiego poety stanowi liryczną pochwałę króla, dowódców wojskowych i żołnierzy. Interesującą cechą tego cyklu poetyckiego jest wyraźne odchodzenie od renesansowej prostoty stylowej w kierunku barokowego konceptyzmu, czego wyrazem są między innymi dowcipne zniekształcenia nazwisk w strofach poświęconych niektórym adresatom.
W 1614 r. opublikowany został cykl poetycki Emblema cnót dzielnych i spraw przeważnych sławnych potomków z starożytnego domu Ich M[ości] Panów P[anów] Kiszków. Ten zbiór dziewięciu liryków o charakterze pochwalnym zadedykował Bartoszewski magnackiej rodzinie Kiszków herbu Dąbrowa. Poeta, malując hiperbolizowane wizerunki poszczególnych przedstawicieli rodu, hojnie czerpał z tradycji mitologicznej, nawiązał także do utworów emblematycznych Alciatusa.
Dwa pozostałe zbiory panegiryczne Bartoszewskiego są przykładami wczesnobarokowej poezji epicedialnej: Monodyja Ojczyzny żałobliwej po ześciu... Adryjana Wojtkowskiego (1612) oraz Threnodiae albo Nagrobne plankty dziewięciu bogiń parnaskich... (1615). Tradycję, z której czerpie Bartoszewski, wyznaczyły Treny Jana z Czarnolasu – wzór dla poezji funeralnej również w epoce baroku.
W drugiej dekadzie XVII stulecia powstały również dwa utwory Bartoszewskiego na Boże Ciało: wierszowana Pobudka na obchodzenie nabożne świątości rocznej tryumfu i pompy Ciała Bożego dana z 1614 roku oraz pisane prozą Dowody procesyjej nabożnej i poważnego tryumfu w dzień roczny Przenaświętszego Ciała Bożego z roku 1615. Dzieła te łączą opis inscenizacji parateatralnej towarzyszącej organizowanej w Wilnie procesji z polemiką religijną. Utwory wiele mówią o mentalności i religijności katolików po soborze trydenckim, a także o ówczesnych metodach ewangelizacji. Teatralna oprawa uroczystości, oddziałująca na emocje widza i budująca nastrój niezwykłości, była równie istotna, jak oparta głównie na Piśmie Świętym treść. Połączenie tych elementów budowało widowisko, w którym cele dydaktyczne przenikały się z propagandowo-polemicznymi i ludycznymi. Bezoar z łez ludzkich czasu powietrza morowego w roku Pańskim 1624 utworzony i zacnemu magistratowi Miasta Wileńskiego ofiarowany to zbiór pieśni napisanych podczas epidemii dżumy w Wilnie. Po raz pierwszy opublikowany w roku 1624, utwór został wznowiony w 1630, co wiązało się z ponownym atakiem choroby w latach 1629–1632. Zachowało się jedynie drugie wydanie dzieła, do którego dołączona jest Nauka przeciwko morowemu powietrzu doświadczona i od wielu sławnych doktorów spisana – krótki poradnik profilaktyczno-leczniczy. Zbiór składa się z 24 pieśni (jedna nienumerowana) o charakterze błagalno-pokutnym skierowanych do Boga, Matki Bożej oraz świętych. Zadedykowany został wileńskiemu magistratowi, co zapewne wiązało się ze szczególną funkcją tej instytucji jako organizatora pomocy dla zagrożonych chorobą i zarażonych mieszkańców miasta. Cykl Bartoszewskiego stanowi świadectwo mentalności, lęków i nadziei ludzi początku XVII stulecia w obliczu zagrożenia życia i jest jednym z przejawów zbiorowego modelu religijności, który budował poczucie wspólnoty, zatem ma przede wszystkim funkcję terapeutyczną, pocieszającą.
Ostatnia grupa dzieł Bartoszewskiego to utwory o tematyce pasyjnej i apokryficznej, wydane na początku trzeciej dekady XVII w.: poematy Cień pogrzebu P[ana] Jezusowego, który mu sprawili dwa przezacni uczniowie, Józef z Arymetyjej, szlachetny senator etc., i Nikodem z faruzów, książę żydowskie... (1630) i Tęcza przymierza wiecznego – Jezus Chrystus ukrzyżowany – świętym Józefowi i Nikodemowi jako Noemu w obłokach okazana... (1633) oraz zbiór planktów Żale serdeczne Oblubienice bojującej i dusz nabożnych nad Oblubieńcem a Panem w grobie pochowanym Jezusem... (1632). Są to najmniej znane dzieła Bartoszewskiego, które właściwie nie pojawiają się w opracowaniach na temat dawnej literatury pasyjnej. Lakoniczny przekaz ewangeliczny został w epice pasyjnej Bartoszewskiego uszczegółowiony, a kanoniczna historia pasji rozszerzona o konkretne wątki i szczegóły zaczerpnięte z przekazów apokryficznych oraz uzupełniona ekspresyjnymi opisami cierpienia, których celem było wzbudzenie w czytelniku litości i ułatwienie współodczuwania z rozpaczającymi po śmierci Zbawiciela. Historia męki Chrystusa prezentowana jest w nich jako materia do pobożnych rozważań, medytacji nad cierpieniem Zbawiciela, jego poświęceniem dla człowieka, a także nad własną grzeszną naturą. Żale serdeczne Oblubienice... stanowią zaś liryczne dopełnienie poematów pasyjnych Bartoszewskiego.