STAROPOLSKA

Kazania świętokrzyskie – skromne szczątki czternastowiecznego pergaminowego rękopisu – ponad sto lat temu opatrywano mianem "najświętszej relikwii naszej", przed półwieczem nazywano "prawdziwym klejnotem substancji bibliotecznej", a również obecnie przedstawia się je jako najcenniejszy spośród "nad złoto droższych" skarbów Biblioteki Narodowej.

Tak wyrażane przeświadczenie o nieoszacowanej wartości Kazań wynika nie tylko stąd, że są one najstarszym zapisem polskiej prozy artystycznej i żywym świadectwem języka, rodzimej literatury i kultury sprzed siedmiu stuleci. Wypływa ono również z postrzegania owych osiemnastu pergaminowych skrawków jako szczególnego symbolu przemian, paradoksów i kataklizmów cechujących dzieje polskiej kultury. Odzwierciedlały się one bowiem w historii rękopisu Kazań świętokrzyskich od chwili jego powstania, przez – jak się okazało, zbawienne w skutkach – pocięcie go i użycie do oprawy piętnastowiecznego kodeksu, przez wędrówkę tak oprawionej księgi z biblioteki klasztornej na Świętym Krzyżu do biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, a potem wywózkę kodeksu ze strzępami kazań (wskutek represji po powstaniu listopadowym) do cesarskiej biblioteki w Petersburgu, przez niezwykłe odkrycie Aleksandra Brücknera i późniejszy powrót odnalezionego rękopisu do Polski w następstwie wojny polsko-radzieckiej, przez spowodowane II wojną światową międzykontynentalne peregrynacje pergaminowych pasków z Kazaniami, a w Warszawie spalenie kodeksu, w którym przetrwały niemal pół tysiąca lat, aż po ponowne przybycie zabytku do kraju w 1959 r.

Jako świadectwo odległej kultury polskiego średniowiecza i początków piśmiennictwa w języku polskim Kazania świętokrzyskie okazały się zagadką, która od ponad wieku skutecznie opiera się dociekliwości i polskich, i zagranicznych uczonych. I chociaż – prawdopodobnie – bliżsi jesteśmy rozświetlenia kilku tajemnic świętokrzyskiego zbioru, to jednak wiele podstawowych kwestii nadal czeka na rozstrzygnięcie. Nie mniej godne uwagi są dzieje badań nad Kazaniami. Kolejne studia bowiem nie tylko przybliżały do poznania średniowiecznej kultury, jaka zrodziła ów tekst, ale też same odzwierciedlały głębokie przemiany kultury końca XIX oraz całego XX stulecia.

Po upływie ponad siedemdziesięciu lat od ukazania się edycji krytycznej Jana Łosia i Władysława Semkowicza Kazania świętokrzyskie domagały się już wydania, które w pełni uwzględniałoby wyniki dotychczasowych dociekań, a zarazem kreśliło kierunki przyszłych badań nad różnymi aspektami tego złożonego dzieła, głęboko zakorzenionego w tradycji średniowiecznego kaznodziejstwa, a tym samym w tradycji retoryki, estetyki, teologii, hagiografii. Nie ulegało zarazem wątpliwości, że nowa edycja winna wiernie dokumentować dawny i obecny wygląd rękopisu oraz że należy opatrzyć ją zarówno komentarzami przybliżającymi źródła i konteksty kazań, jak i przekładem ich partii łacińskich.

Zrealizowanie tak pomyślanego projektu badawczego i edytorskiego nie byłoby możliwe bez inicjatywy Haliny Tchórzewskiej-Kabaty – redaktora naczelnego "Rocznika Biblioteki Narodowej" – która już w 1999 r. wskazywała, że "warto byłoby przygotować w serii druków bibliofilskich BN faksymile rękopisu Kazań, opatrzonych przy tej okazji współczesnym, aktualnym komentarzem językoznawczym i historycznoliterackim". Zmierzając do ucieleśnienia tego zamiaru, zaprosiła do współpracy Izabelę Winiarską-Górską (z Uniwersytetu Warszawskiego) oraz piszącego te słowa (również z Uniwersytetu Warszawskiego).

O znacznym rozszerzeniu pierwotnej koncepcji przesądziło pozyskanie w kwietniu 2006 roku zgody na udział w przygotowaniu nowej edycji Kazań świętokrzyskich wybitnych znawców i wydawców dzieł polskiego średniowiecza – Wacława Twardzika (z Polskiej Akademii Nauk) i Wiesława Wydry (z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu). Jednocześnie udało się zachęcić do współpracy badaczy literatury i języka, którzy w ostatnim czasie prowadzili badania nad Kazaniami lub zagadnieniami istotnymi także w odniesieniu do Kazań. Poza wymienionymi już autorami teksty do niniejszego tomu napisali: Mieczysław Mejor (z Polskiej Akademii Nauk), Tomasz Mika (z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu), Katarzyna Skowronek (z Polskiej Akademii Nauk) oraz Marek Skwara (z Uniwersytetu Szczecińskiego). Noty – bibliologiczną i konserwatorską – przygotowali pracownicy Biblioteki Narodowej, Sławomir Szyller i Maria Woźniak.

Podkreślić przy tym trzeba, że ostateczny kształt prezentowana tu księga zawdzięcza nie tylko wysiłkowi poszczególnych autorów i redaktorów, lecz także ich życzliwemu i otwartemu współdziałaniu, dyskusjom i konsultacjom. O ich intensywności świadczy choćby to, że dokumentująca je korespondencja liczy ponad 450 stron znormalizowanego maszynopisu. Rzetelnie i odpowiedzialnie zajęło się publikacją również Wydawnictwo Biblioteki Narodowej.

Serdeczne podziękowania redaktorzy tomu składają badaczom, którzy służyli wiedzą i niezawodną pomocą zarówno w konsultacjach, jak i przy zdobywaniu trudno dostępnych publikacji i rękopisów. Żywimy nadzieję, że księga mieszcząca nową edycję Kazań świętokrzyskich oraz nowe studia na ich temat otworzy nowy etap badań nad bezcenną relikwią kultury polskiego średniowiecza.

Paweł Stępień

Podstawowe skróty i zapisy 7
Słowo wstępne 9

I. Kazania świętokrzyskie. Propozycje badawcze
Izabela Winiarska-Górska, Z dziejów badań nad Kazaniami świętokrzyskimi 13
Wiesław Wydra, Wokół fenomenu Kazań świętokrzyskich 41
Tomasz Mika, Interpunkcja Kazań świętokrzyskich a ich składnia i styl 59
Mieczysław Mejor, Łacina w Kazaniach świętokrzyskich 81
Wacław Twardzik, Jak czytać to, czego nie ma w zachowanych strzępach Kazań świętokrzyskich 103
Paweł Stępień, Kazania świętokrzyskie w trzech odsłonach. O problemach rekonstrukcji tekstu, o pewnej omyłce autora, o źródłach Kazania na dzień św. Katarzyny 109
Marek Skwara, Struktura i sposób argumentacji w Kazaniu na dzień św. Katarzyny. Wybrane zagadnienia 153
Katarzyna Skowronek, Kazania świętokrzyskie – liczby i słowa 167
Kazania świętokrzyskie. Bibliografia 1890-2006. Opracował Paweł Stępień 177

II. Kazania świętokrzyskie. Edycja
Nota bibliologiczna. Opracował Sławomir Szyller 195
Podobizna faksymilowa rękopisu 197
Nota konserwatorska. Opracowała Maria Woźniak 208
Transliteracja. Opracował Wiesław Wydra 213
Transkrypcja. Opracował Wacław Twardzik. Przekład partii łacińskich i objaśnienia źródłowe Paweł Stępień 241
Zestawienie transliteracji. Sporządziła Izabela Winiarska-Górska przy współpracy Pawła Stępnia 273
Zestawienie transkrypcji. Sporządził Paweł Stępień przy współpracy Izabeli Winiarskiej-Górskiej 287
Indeks – słownik wyrazów. Sporządził Wacław Twardzik przy współpracy Pawła Stępnia 315
Indeks frekwencyjny Kazań świętokrzyskich. Opracowali Katarzyna Skowronek i Wacław Twardzik 341
Spis ilustracji 343
Indeks nazwisk 345