Małgorzata Krzysztofik
Kultura Pierwszej Rzeczpospolitej
w poezji Jacka Kaczmarskiego
Kielce 2017
ZE WSTĘPU
Swoboda nawiązań Jacka Kaczmarskiego do czasów Pierwszej Rzeczpospolitej, wynikająca z erudycji oraz wyjątkowego talentu, stawia odbiorcę przed problemem deszyfrowania ukrytych w piosenkach znaczeń i odwołań do historii, kultury, literatury, sztuki itp. Poprawne dekodowanie tekstów artysty wymaga bagażu wiedzy filologicznej oraz ogólnokulturowej, warunkujących pełną interpretację poetyckiego słowa. Przegląd istniejącej bibliografii tematu pokazuje, że na współczesnym rynku wydawniczym brak wyczerpujących analiz tych utworów.
W niniejszej publikacji zamierzam przez interpretację siedemnastu reprezentatywnych dla omawianego tematu piosenek ukazać bogactwo ich znaczeń w kontekście historii Polski i Europy oraz staropolskiej kultury materialnej, obyczajowej, literackiej i umysłowej. Analiza tekstów, objawiająca na wskroś subiektywną, erudycyjną i poetycką wizję epok minionych, ma prowadzić do zrozumienia roli, jaką kultura Pierwszej Rzeczpospolitej odegrała w twórczości Kaczmarskiego. Zgromadzony materiał pozwalał na dwa sposoby ujęcia – syntetyczny bądź analityczny. W części książki poświęconej poszczególnym interpretacjom wybrałam ten drugi model, który opiera się na założeniu, że każda piosenka jako tekst kultury stanowi odrębną całość, którą można czytać niezależnie od utworów pozostałych. Natomiast spojrzenie holistyczne przyświeca mi w zakończeniu, gdzie pokazuję główne sposoby oraz kierunki recepcji kultury przedrozbiorowej w piosence autorskiej Kaczmarskiego. Moim zamierzeniem jest też uniwersalny klucz lektury, w miarę możliwości oderwanej od kontekstu sytuacji politycznej, w jakiej piosenki powstawały. Piszę oczywiście o różnych sposobach czytania, również naginających sensy do wydarzeń epoki komunistycznej, ale o wiele ważniejsze jest uświadomienie czytelnikom ponadczasowości piosenek, wykraczającej poza publicystykę polityczną. Lektura ogólnokulturowa, deszyfrująca przetworzoną rzeczywistość kodów, metafor i symboli literackich, ma wyjść naprzeciw problemom czytelniczej recepcji, niwelując bariery interpretacyjne, na jakie napotyka odbiorca tekstów Kaczmarskiego.
Zaproponowany wybór oraz układ tekstów stanowi efekt kilku poczynionych przeze mnie założeń. Przede wszystkim omawiam te piosenki, których interpretacja jest trudna, niejednoznaczna oraz wiąże się z koniecznością odwołań do specjalistycznej wiedzy filologicznej i historycznej. Przykładowo pokazuję Pana-Rejowe gadanie w odniesieniu do wyznawanej przez Mikołaja Reja ideologii ziemiańskiej, Kniazia Jaremy nawrócenie analizuję na tle sytuacji polityczno-religijnej kresów wschodnich XVII wieku, Krajobraz po uczcie – w kontekście tragicznych wydarzeń upadku Pierwszej Rzeczpospolitej. Pomijam natomiast te utwory, które nie stawiają odbiorcy przed większymi problemami interpretacyjnymi, ponieważ ich lektura nie wymaga bagażu erudycji związanej z kulturą i historią przedrozbiorową. Tak jest chociażby ze Wspomnieniem, stanowiącym liryczny obraz nocy przed walką oraz radości z odniesionego zwycięstwa. Podobnie rzecz się ma z Pobojowiskiem. Jest też grupa piosenek, których nie omawiam z tego względu, że doczekały się pogłębionej refleksji w piśmiennictwie naukowym – mam na myśli np. Na starej mapie krajobraz utopijny i Według Gombrowicza narodu obrażanie. O kilku piosenkach, których nie analizuję szczegółowo, piszę w kontekście innych – np. w Rejtanie... nawiązuję do Śmierci Rejtana.
Interpretację każdej z piosenek poprzedzam zacytowaniem jej pełnego tekstu wraz z niezbędnymi przypisami, ponieważ niestety brak nam krytycznego wydania poezji Kaczmarskiego, opatrzonego komentarzem edytorskim i ogólnokulturowym. Publikacja tego typu znacznie ułatwiłaby odbiorcom lekturę jego twórczości.
Zakończenie książki stanowi summę wniosków obrazujących znaczenie tradycji i kultury przedrozbiorowej w twórczości Kaczmarskiego w odwołaniu zarówno do tekstów przeanalizowanych szczegółowo, jak i jedynie w niniejszej książce wspomnianych.
Selekcję piosenek motywuję też ich walorami edukacyjnymi – interpretowane przeze mnie teksty świetnie nadają się do wykorzystania w dydaktyce szkoły ponadpodstawowej, ponieważ dzięki łączeniu wiedzy z zakresu historii, sztuki, kultury i literatury pięknej uczą spojrzenia interdyscyplinarnego oraz wpisują się w aktualną formułę matury pisemnej i ustnej.
Niniejsza publikacja stanowi pierwszą z cyklu książek dotyczących interpretacji poezji Jacka Kaczmarskiego. Kolejne przygotowywane przeze mnie tomy będą dotyczyć Biblii i malarstwa europejskiego oraz polskiego w ekfrazie poetyckiej barda.
SPIS TREŚCI
Wstęp
Fenomen poezji śpiewanej Jacka Kaczmarskiego
Problemy recepcji
Inspiracje kulturą Pierwszej Rzeczpospolitej
Założenia i cele książki
Interpretacje piosenek
Pana-Rejowe gadanie
Jan Kochanowski
Stańczyk
Z XVI-wiecznym portretem trumiennym – rozmowa
Dobre rady Pana Ojca
Z pasa słuckiego pożytek
Elekcja
Krótka historia nawiązania stosunków polsko-francuskich
Rokosz
Kniazia Jaremy nawrócenie
Rejtan, czyli raport ambasadora
Wieszanie zdrajców na Rynku Warszawskim w roku 1794 podczas Insurekcji Kościuszkowskiej
Krajobraz po uczcie
Requiem rozbiorowe
Nad spuścizną po przodkach deliberacyje
O zachowaniu przy stole
Tradycja
Zakończenie: Dialog Jacka Kaczmarskiego z tradycją i kulturą Pierwszej Rzeczpospolitej
Erudycyjna, subiektywna interpretacja postaci oraz wydarzeń historycznych
Żywioł ironii jako postawy twórczej i narzędzia oceny rzeczywistości
Prefiguracyjny model historiozofii
Hermeneutyka wartości: naród – polskość – tradycja