W kręgu Kaliope
Epika w dawnej literaturze polskiej
i jej konteksty
Prace ofiarowane
Profesor Ludwice Ślękowej
red. A. Oszczęda i J. Sokolski
Oficyna Wydawnicza Atut
Wrocław 2010
OD REDAKCJI
W dziełach staropolskich teoretyków poesis epica zajmowała zwykle miejsce bardzo eksponowane. Definiowana przez Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, zgodnie z wywodzącą się jeszcze od Arystotelesa szacowną tradycją, jako "naśladowcze opowiadanie akcji bohaterskiej, jednej, wielkiej, świetnej, zupełnej, mającej zakończenie" stała się dla przedromantycznych poetów szczególnie trudnym wyzwaniem. W praktyce twórcy ci musieli się bowiem zmierzyć nie tylko z zaszczepionymi im w szkołach regułami poetyki gatunku i z mogącym deprymować monumentalnym, patetycznym pięknem naśladowanych przez siebie starożytnych wzorów, lecz również z rozmaitymi impulsami płynącymi z otaczającego ich świata, przede wszystkim zaś z oczekiwaniami czytelników, którzy ten nowy świat zaludniali. W XVI, XVII i XVIII w. mamy w gruncie rzeczy do czynienia w powolną agonią eposu bohaterskiego jako gatunku, który wprawdzie przy okazji wydał jeszcze w Europie kilka dzieł naprawdę wybitnych, takich jak wielkie włoskie poematy Ariosta i Tassa, u nas zaś Wojnę chocimską Wacława Potockiego, ale też jednocześnie całe mnóstwo mało dziś zachęcających do lektury przykładów czegoś, co dwa wieki temu określano pogardliwym, nie zawsze chyba zresztą zasłużonym, mianem "szkolarskiego wierszopistwa". Z punktu widzenia historyka literatury najbardziej interesująca jest dziś, jak wszystko na to wskazuje, kwestia rozmaitych odstępstw od klasycznego modelu, którą współcześni puryści traktowali najczęściej jako zwykłe "błędy w sztuce". Z perspektywy czasu odkrywamy w nich jednak zapowiedzi lub symptomy procesów i tendencji, które ostatecznie doprowadzić miały do ukształtowania się nowych form epickiej wypowiedzi.
Zgromadzone w niniejszym tomie teksty zostały w większości wygłoszone podczas konferencji, która odbyła się we Wrocławiu jesienią 2008 r. Jak to często bywa w przypadku pokonferencyjnych tomów, i tutaj również daje się zauważyć duża różnorodność tematów i towarzyszących im postaw badawczych. Organizatorzy wspomnianej sesji nie spodziewali się oczywiście, że w efekcie uzyskają pełny, spójny i jednolity obraz literackiego zjawiska, jakim była epika dawnej Polski, już choćby dlatego, że samo to zjawisko nie było ani czymś spójnym, ani jednolitym. Konferencja miała raczej tylko pokazać różne sposoby mierzenia się z problemem dawnej epiki, przy okazji przyczyniając się niekiedy do weryfikacji przyjętych w nauce opinii, a także do zwrócenia uwagi na utwory dotąd znane właściwie tylko bibliografom.
Redagując tom, wyodrębniliśmy trzy główne kręgi zagadnień, które podejmowali autorzy poszczególnych tekstów. Część pierwszą wypełniają wypowiedzi traktujące o samej epice staropolskiej, reprezentowanej przez dzieła autorów bardzo znanych, jak Jan Kochanowski czy Wacław Potocki, ale i takich, którzy do tej pory nie wzbudzali większego zainteresowania literaturoznawców (np. Samuel Hutor Szymanowski). W części drugiej pomieszczone zostały teksty poświęcone epice w literaturze XVIII i w początkach XIX w. Wreszcie część trzecia obejmuje prace związane z kwestiami edytorskimi i szeroko pojmowaną recepcją dawnej epiki. Jak każda próba uporządkowania również i ta może zapewne budzić różne wątpliwości, na swoje usprawiedliwienie możemy tylko powiedzieć, że lepszej nie udało się nam znaleźć.
Na koniec czujemy się jeszcze zobligowani dodać, że zarówno w przygotowaniu samej konferencji, jak i w pracach redakcyjnych nad upamiętniającym ją tomem wielki udział miał nasz kolega dr Jerzy Kroczak, który jednak z trudnych do wyjaśnienia powodów (zapewne kierując się właściwą sobie skromnością) nie zechciał umieścić swojego nazwiska na karcie tytułowej. "Zasługi jego jednak nie będą milczane...", zaś redaktorzy pragną mu w tym miejscu za pomoc szczególnie gorąco podziękować.
SPIS TREŚCI
Od redakcji
Epika dawna
Ludwika Ślękowa
"Potrzeba" i łowy. Wokół stylistycznych i konstrukcyjnych problemów Wojny chocimskiej Wacława Potockiego
Jerzy Kroczak
O "bydlęcej lubieży" i naturze ludzkiej w Wojnie chocimskiej Wacława Potockiego
Roman Krzywy
"Do rozmachu epicznego tchu nie stawało". Jan Kochanowski a poezja epicka – próba przeorganizowania stanu wiedzy
Aleksandra Oszczęda
Od Kochanowskiego do Podhoreckiego. Tradycja epicka w poezji dymitriady i w nieznanym poemacie o wojnie moskiewskiej
Tomasz Ślęczka
Gajusz Juliusz Cezar pod Smoleńskiem i Kłuszynem. Słów kilka o rzymskim wzorcu Początku i progresu... Stanisława Żółkiewskiego. Podobieństwa ideowe
Anna Kochan
Kilka uwag o funkcji mitologii w twórczości epickiej Andrzeja Zbylitowskiego
Piotr Borek
O Marsie sauromatskim Samuela Hutora Szymanowskiego
Dariusz Dybek
Epickie echa rokoszu Lubomirskiego, czyli Echo żałośne [...] o uszy pustelnicze obite
Radosław Rusnak
Późnobarokowe przekłady Wojny domowej Lukana na tle epickiej tradycji epoki.
Przekroczenia i kontynuacje. Miejsce epiki w literaturze XVIII i początkach XIX wieku
Roman Dąbrowski
Postacie i funkcje porównania homeryckiego w oświeceniowej epice heroicznej i komicznej . . . .
Artur Timofiejew
Oświeceniowa krytyka źródeł epopei w Myszeidzie Ignacego Krasickiego
Marcin Cieński
Ignacy Krasicki o "przodkach poczciwych" w Wojnie chocimskiej
Paweł Kaczyński
Motywy rodzinne w teorii i praktyce epopei stanisławowskiej
Sławomir Baczewski
Epika wierszowana Jana Stanisława Jabłonowskiego
Małgorzata Chachaj Kartago Aleksandra Chodkiewicza (1803)
Iwona Maciejewska Przydatek do uwag Aleksandra Pawła Zatorskiego – między konwencją romansu i listownika
Paweł Pluta
Przestrzeń i narracja w Rozwalinach, czyli uwagach nad rewolucjami narodów Constantina-François de Volneya
Od edycji do recepcji
Jacek Kowzan
Z zachodnich badań nad epiką. Komunikat
Aleksandra Norkowska
Anonimowe heroicum. XVIII-wieczni edytorzy Organów T.K. Węgierskiego wobec przekazów rękopiśmiennych
Adam Karpiński
Wacław Potocki – epik "emendator". O trzech redakcjach Transakcyi wojny chocimskiej
Radosław Grześkowiak
"Bardzo ją lubił z jej przedziwnych awantur". O czytelniczej recepcji Banialuki do początków XIX w.
Ewa Rudnicka
Kaliope i krzemieniecki Kwintylian – o epickich inklinacjach księdza A. Osińskiego