Małgorzata Krzysztofik
Studium z dziejów krakowskich kalendarzy
astrologicznych XVII wieku.
Almanachy Stanisława Słowakowica
jako podstawa uogólnień.
Kraków 2010
Księgarnia Akademicka
Spis treści
Wstęp
Problemy badawcze kalendariografii XVII wieku, założenia i cele książki
Rozdział I: Stanisław Słowakowic, jego kalendarze i czytelnicy
Stanisław Słowakowic – profesor Akademii Krakowskiej, kalendarzysta
Rama wydawnicza i kompozycyjna kalendarzy Stanisława Słowakowica
Grafika
Czytelnicy kalendarzy; przedmowy do czytelników
Notatki rękopiśmienne czytelników
Rozdział II: Kosmologia
Wprowadzenie
Założenia ideologiczne – znaczenie astrologii
Pochodzenie, budowa i koniec wszechświata
Cechy planet, komety, zaćmienia Co trzymać o wróżbie gwiazdarskiej? Opinie kalendarzystów na temat astrologii
Podsumowanie
Rozdział III: Chronologia
Wprowadzenie
Teoretyczna refleksja temporalna w kalendarzach
Czas fizyczny
Czas astronomiczny (przyrodniczy, naturalny)
Czas astrologiczno – prognostykarski
Czas miast, prowincji, państw i narodów
Czas wojny i pokoju
Czas polityczny – polityka w kalendarzach
Czas medyczny
Czas meteorologiczny
Praktyczna orientacja w czasie prognostykarskim – kosmiczny szyfr porządku istnienia
Czas feralny
Czas sakralny
Czas gospodarza (wegetatywny); czas kupca
Czas społeczny "polski i ruski"
Czas historyczny – historia w kalendarzach
Czas antropologiczny
Dies nativitatis. "Tu czytaj o tym, czym będziesz na potym"
Hora mortis – antropologiczny terminus absolutus
Podsumowanie
Rozdział IV: Teologia
Wprowadzenie
Kim On jest – przymioty Boga
Bóg a człowiek
Podsumowanie
Rozdział V: Antropologia
Wprowadzenie
Kim jest człowiek? Kalendarzowe elementy definicji człowieka
Elementy antropologii psychologicznej – temperamenty; fizjonomika
Opis krajów cudzoziemskich – kalendarzowe granice kultur
Inne nacje – Żydzi, Tatarzy, Turcy
Wobec świata wartości – kalendarzowy ideał człowieka (listy dedykacyjne i martyrologia)
Podsumowanie
Rozdział VI: Medycyna
Wprowadzenie
Podstawy teoretyczne – autorytety naukowe, związek medycyny z astrologią
Obraz lekarza i pacjenta
Etiologia cierpienia O chorobach (Choroby i powietrze)
Anatomia Nauka o wczesnym puszczaniu krwie Dyskurs o kołtunie polskim (plica polonica) Ratunek potrzebny podczas morowego powietrza O niepłodności w stanach małżeńskich; O paniach ciężarnych
Drobne porady medyczne; leki
Podsumowanie
Rozdział VII: Varia
Małe formy literackie w kalendarzach
Opisy krajów i miast europejskich
Porady różne i kurioza
Prognozy pogody
Krótkie opisanie pomocy przeciwko gromowi
Porady gospodarskie
Kurioza
Budowa i funkcje kluczy prognostykarskich
Język i styl kalendarzy Stanisława Słowakowica
Zakończenie
Kalendarze Stanisława Słowakowica – między typowością a oryginalnością
Kalendarz jako wytwór literatury popularnej. Popularyzacja wiedzy w rozumieniu powszechnej świadomości o świecie
Kosmologia kalendarzy XVII w. korzeniami sięga zarówno astrologii, jak i teologii i pomimo licznych niekonsekwencji (np. opozycji woluntaryzmu i determinizmu) jest w tym sensie spójna, że usprawiedliwiona stwierdzeniem o gwiazdach rządzących ludzkim losem, ale przede wszystkim o Bogu, panującym nad gwiazdami. Wszechświat miał początek w stwórczym akcie Boga i będzie miał koniec, którego którego data jest dla ludzi tajemnicą. Almanachy powielają Ptolemejską wizję świata – w centrum makrokosmosu usytuowana jest kulista Ziemia, wokół której po przezroczystych sferach krążą planety: Merkury, Wenus, Mars, Jowisz, Saturn, Słońce oraz Księżyc. Istnieje ścisła współzależność między Ziemią a wszechświatem – oparta na teorii wielkich koniunkcji kosmologia zakłada, że każde z ciał niebieskich, zgodnie z przypisanymi mu cechami, oddziałuje na świat podksiężycowy. Antropomorfizacja planet nadaje im charakterystyczną osobowość, uczucia oraz moc sprawczą. To one mają decydować o występowaniu na Ziemi: wojen, kataklizmów, klęsk żywiołowych, chorób, zjawisk atmosferycznych. Planety wpływają również na charakter człowieka oraz jego los (teoria genitury). Do zjawisk astronomicznych budzących szczególny lęk należą zaćmienia Słońca, Księżyca i pojawianie się komet, ponieważ zdaniem kalendarzystów są zapowiedzią nieszczęść. Kosmologia kalendarzy, która w żaden sposób nie nawiązała do ówczesnych odkryć naukowych, prowadzi do wniosku o istnieniu pierwszej przyczyny (Bóg) oraz ładu i celowości istnienia – każdy element makrokosmicznej struktury zawiera ukryty sens, którego odczytaniem zajmuje się biegły astrolog.
Kategoria przestrzeni ściśle wiąże się z kategorią czasu, dlatego z określonej wizji przestrzeni musi wynikać uzależniona od niej, a zarazem jej odpowiadająca koncepcja czasu. Obecny w kalendarzach XVII w. obraz czasu, jego własności (tempa, rytmu, miary), rodzajów, podziałów, stanowi pochodną kultury epoki, ale zarazem klucz do jej zrozumienia. W almanachach astrologicznych wyróżnić można następujące rodzaje czasu: czas astronomiczny (przyrodniczy, naturalny); czas astrologiczno – prognostykarski (czas miast, prowincji, państw i narodów; czas wojny i pokoju; czas polityczny; czas medyczny; czas meteorologiczny); czas feralny; czas sakralny; czas gospodarza (wegetatywny); czas kupca; czas społeczny; czas historyczny oraz czas antropologiczny.
Wszystkie rodzaje czasu przenikają się wzajemnie. Kalendarzowe tablice komputystyczne obrazują jego podstawową cechę, jaką jest anizotropowość (czyli strumień wielu płynących jednocześnie rodzajów czasu). Bogactwo form czasu sprawia, że orientacja w nim jest równoczesnym sytuowaniem bieżącej chwili istnienia w kilku układach odniesienia – w czasie zarówno linearnym, jak i cyklicznym, kwantytatywnym (ilościowym) i kwalitatywnym (jakościowym), w nieustannym przemijaniu oraz trwaniu.
Teologia kalendarzy stulecia XVII, związana z myślą chrześcijańską, ukazuje Boga jako Pana wszechmocnego, wiekuistego, nieskończenie mądrego, absolutnie doskonałego. To Bóg obecny w świecie, działający, sprawiedliwy, niedostępny dla człowieka, niepojęty przez ludzki umysł, przewyższający swą mocą wszystkie siły ziemskie oraz kosmiczne. Dokonując unii astrologii z teologią, kalendarzyści przypisują Bogu wiele cech (np. kontaktowanie się z ludźmi poprzez wysyłanie komet, zaćmienia itp.) nie mających żadnego odniesienia do nauki Kościoła, konsekwentnie potępiającego astrologię. Niejednokrotnie zupełnie mijają się z religią chrześcijańską, głoszącą zasadę miłości Boga do wszystkich ludzi.
Obecna w kalendarzach XVII stulecia refleksja antropologiczna uzmysławia wszechstronną funkcję almanachów. Stają się one przewodnikami opisującymi odległe, "dzikie" narody, książkami do nabożnej medytacji, poradnikami ostrzegającymi przed Turkami, Tatarami czy Żydami, wreszcie podręcznikami fizjonomiki i nauki o temperamentach. Wypowiedzi na temat istoty człowieczeństwa są w kalendarzach marginalne, ale bardzo charakterystyczne. Mieszczą się w nurcie filozofii chrześcijańskiej, myśli antycznej i arabskiej oraz stanowią pochodną kultury doby baroku. Nasuwają liczne podobieństwa z literaturą piękną – przede wszystkim z poezją nurtu metafizycznego.
Analiza obecnych w kalendarzach elementów antropologii kultury ukazuje silne poczucie wyższości cywilizacji europejskiej w jej aspekcie technicznym, ale przede wszystkim moralnym. Kalendarze dają jasny wzorzec aksjologiczny, prezentując zarówno te ideały, które odnoszą się bezpośrednio do XVII wieku, jak i te, które zakorzeniły się na trwałe w kulturze nowożytnej Europy. Czytelne kryterium dobra oraz zła, oparte na Dekalogu, buduje poczucie ładu ukazywanej wizji świata. W oparciu o naukę chrześcijańską (z domieszką astrologii) odbiorca kalendarza otrzymuje odpowiedzi na najtrudniejsze pytania egzystencjalne.
Zagadnienia medyczne stanowią bardzo ważny temat kalendariografii astrologicznej XVII wieku – obecne są w różnym stopniu we wszystkich kalendarzach. Autorzy dają czytelnikom ogólnikowe bądź bardzo konkretne porady, stanowiące konglomerat wiedzy naukowej, astrologii, zabobonów, przesądów i przesłanek religijnych. Dla wielu czytelników, mających w XVII w. utrudniony dostęp do lekarzy, almanach był jedynym podręcznikiem z zakresu medycyny. Praktycznie uczył wykonywania określonych zabiegów medycznych (np. puszczania krwi), omawiał sposoby ratunku przed epidemią "morowego powietrza", wyjaśniał sens i przyczyny nękających ówczesne społeczeństwo chorób (np. kołtuna), poruszał zagadnienia anatomiczne oraz dawał recepty na sporządzenie domowym sposobem leków.
Szerokie spectrum tematyczne sprawiło, że XVII-wieczny kalendarz astrologiczny znacznie wykroczył poza funkcję mierzenia czasu, stając się wszechstronnym poradnikiem z wielu dziedzin wiedzy. Na łamach almanachów pisarze zamieszczali również małe formy literackie (sentencje, przysłowia, epigramaty, aforyzmy, stemmata). Jedne z nich bezpośrednio odnoszą się do funkcji mierzenia czasu, inne funkcjonują niezależnie od kalendarzowych treści.
W almanachach XVII wieku nie ma żadnej ewolucji (w znaczeniu zmiany bądź przebudowy sądów o świecie) czy rewolucji (burzenie zastanych sądów) – przez całe stulecie krakowska kalendariografia astrologiczna tkwi w określonej mentalności, w którą świetnie wpisuje się twórczość Stanisława Słowakowica. Autorzy powielają jednakowe założenia ideologiczne, wynikający z nich typ myślenia i dowodzenia racji, a także przyporządkowane mu schematy wypowiedzi oraz sposób obrazowania (np. antropomorfizowanie planet).
Tę samą ideologię prezentują zarówno almanachy z początku, jak i z końca wieku, dzięki czemu kalendarzowy obraz świata w jego podstawowych kategoriach jest statyczny. W syntetyczny wyraz świadomości geocentrycznej wpisuje się idea ładu natury i porządku makrokosmosu, dlatego niewyrażone explicite, w krakowskich kalendarzach astrologicznych XVII wieku istnieje silne przekonanie o stałości prezentowanego modelu bytu.