Literatura polskiego średniowiecza. Leksykon to wybitne dzieło zbierające rozległą wiedzę o literaturze, filozofii i kulturze umysłowej w Polsce średniowiecznej. W przejrzystej hasłowej formie prezentuje stan badań nad tą epoką oraz zbiera informacje bibliograficzne dotyczące konkretnych zagadnień. Ukazuje średniowiecze w szerokim kontekście historycznym i kulturowym, uwzględniając nawiązania do tradycji antycznych, a także jego wpływ na późniejsze epoki. Obszerne artykuły hasłowe połączone siecią odsyłaczy tworzą syntetyczny wykład doskonale dostosowany do potrzeb dydaktyki akademickiej. Praca adresowana do specjalistów i studentów filologii polskiej i klasycznej, historii i historii sztuki, kulturoznawstwa i informacji naukowej.

"Być może musimy pogodzić się z faktem, że utwór średniowieczny mógł być w pełni zrozumiany tylko przez swojego twórcę i stosownie przygotowanego odbiorcę. Historykowi literatury pozostaje rola przewodnika odtwarzającego konteksty historyczne i literackie oraz objaśniającego tajniki kultury średniowiecza" (Teresa Michałowska).

Wyłonienie podstawowych – zdaniem autorki – zagadnień literatury polskiego średniowiecza i nadanie im postaci hasłowej ma u podłoża dość wyraźnie skrystalizowany zamysł metodologiczny. Dobór przedstawionych kwestii wiąże się z głębokim przekonaniem piszącej o konieczności wspierania wiedzy historycznoliterackiej zarówno na rekonstrukcji świadomości teoretycznej twórców i odbiorców dzieł oraz właściwego badanej epoce "języka" (rozumianego tu jako repertuar możliwych sposobów budowania przekazu literackiego), jak też na opisie procedur komunikacji artystycznej. Bez swoistego porozumienia między pisarzem i czytelnikiem, osób podobnie wykształconych "tu i teraz", a więc w średniowiecznej przeszłości, żaden przekaz literacki nie miałby racji bytu. Proces twórczy: kreowanie obrazów i przebiegu zdarzeń, komponowanie dzieł, utrzymanych w ryzach określonego stylu, w dużej mierze za wzorem podsuwanych przez edukację szkolną bądź przez liturgię kościoła wzorów – wszystko to składało się na ów swoisty, właściwy tylko badanej epoce "język", który winien być poddawany deszyfracji na tle swoich czasów, a którego nie wolno objaśniać w sposób odpowiadający potocznym doświadczeniom czytelniczym współczesności. Trzeba pogodzić się z faktem, żeutwór średniowieczny mógł być w pełni rozumiany tylko przez swego twórcę i przez stosownie przygotowanego odbiorcę. Historykowi literatury pozostaje skromna rola przybliżania się do owych porozumień poprzez próbę odtworzenia ich szeroko pojmowanego kontekstu oraz tajników kultury literackiej średniowiecza, wymagającej odrębnego badania i prób przeniknięcia jej założeń.

Wybrane do hasłowego opisu problemy zdają się układać w pewien logiczny ciąg. Obiektem zainteresowania stali się więc twórcy: grono pisarzy, których drogi życiowe próbowano ująć w sposób skrótowy i nieco tendencyjny: bacząc przede wszystkim na ich wykształcenie oraz autorski dorobek. Należy założyć, że oni właśnie, ale też wielu innych, podobnych im poziomem odebranej edukacji ludzi składało się równocześnie na krąg czytelniczy: średniowieczną publiczność literacką.

Problemy teorii literatury oraz reguł układania utworów, które wpajano przyszłym autorom oraz czytelnikom w toku edukacji szkolnej i uniwersyteckiej stanowią swoisty klucz do świata historycznych pojęć, wyobraźni poetów oraz ich przyzwyczajeń pisarskich. Studiowane na poziomie trivium gramatyka oraz retoryka nie tylko kierowały ich piórem, ale też tworzyły nawyki percepcyjne.

Ważnym składnikiem ich świadomości artystycznej były wzory czerpane z lektur szkolnych (bądź pozaszkolnych), a także z audytywnych doświadczeń odbiorczych nabywanych poprzez słuchanie np. pieśni kościelnych oraz kazań, to znów dworskich śpiewów i melorecytacji aktorskich, albo ulicznych piosenek karnawałowego tłumu, czy nowiniarskich zaśpiewów jakichś przygodnych wykonawców. To, co nazywamy dziś uczenie gatunkami literackimi, a co w średniowiecznych podręcznikach teoretycznych nosiło miano species, wyłaniało się nie z owych podręczników, nie z "gotowych" reguł i pisanych zasad artystycznych, ale z praktyki pisarzy i odbiorców, kształtowanej przez znane im wzory.

Stosownie do owych doświadczeń, na podłożu chętnie naśladowanych dzieł, czy to poznawanych w toku edukacji trywialnej, czy to samodzielnie dobieranych, "modnych" i dzięki temu po wielekroć niekiedy kopiowanych, powstawały pod piórem polskich twórców nowe utwory łacińskie bądź polskie (często przekładane z łaciny), w większości wsparte na obiegowych pomysłach, ale niekiedy przesycone własnymi, osobistymi myślami i doświadczeniami. One to stanowią w istocie główny przedmiot zainteresowań historyka literatury, co zdaje się nie wymagać bliższych wyjaśnień.

Granice czasowe. Hasłami objęto autorów i dzieła polskiego średniowiecza – okresu ze szczególnym oporem poddającego się jednoznacznemu usytuowaniu w granicach czasowych. Jeśli za początek tej epoki przyjąć moment przyłączenia się Polski do kulturowej wspólnoty Europy łacińskiej, wspartej na odblaskach tradycji starożytnej i zarazem na chrześcijaństwie, można przyjąć, że chrzest Mieszka I stał się symbolicznym momentem inicjacji średniowiecza w naszym kraju. Rzeczywiście, wraz z nieznanymi wcześniej księgami i z nowym obrządkiem religijnym zaczęły pojawiać się już w końcu X w., a przede wszystkim na początku stulecia XI pierwsze dzieła przypisywane (za sprawą ich tematyki) polskiemu piśmiennictwu, chociaż powstawały pod piórem obcych autorów: Jana Kanapariusza czy Brunona z Kwerfurtu. Ale już w czwartym ćwierćwieczu wieku XI polska (po mieczu) autorka, córka króla Mieszka II, siostra Kazimierza zwanego Odnowicielem, Gertruda, zainicjowala swym Modlitewnikiem łacińską twórczość narodową. Przełom X i XI w., a już z pewnością stulecie XI, możemy uznać za początek średniowiecza w dziejach polskiego piśmiennictwa.

Trudniej wskazać granicę końcową, w istocie bowiem taka granica nie istnieje, a równoczesne wygasanie estetyki średniowiecznej i stopniowy rozwój tendencji humanistycznych, wspartych na tradycji antycznej, na nieznanych wcześniej wzorach literackich, na nowej teorii literatury, a nade wszystko na odmienionej mentalności środowisk intelektualnych, trwało przynajmniej przez trzy końcowe dziesięciolecia XV w. po połowę stulecia XVI – bez żadnego względu na kalendarzowe limity. Utwory średniowieczne, a nawet ich zbiory, odnajdujemy bez większego trudu około, a nawet po 1550 r., podczas gdy opis twórczości humanistycznej (prerenesansowej) wypada zacząć już po połowie XV w.

Konsekwencje tego stanu widać wyraźnie w doborze autorów oraz dzieł składających się na zasób obiektów poddanych opisowi w odpowiednich hasłach Leksykonu. Nie kryteria chronologiczne, ale próby odróżnienia tego, co jeszcze "średniowieczne", i tego co już "humanistyczne", decydowały o uwzględnieniu lub pominięciu pisarzy oraz utworów. Przyjęcie sztywnej granicy czasowej zamąciłoby pożądaną klarowność obrazu. Krystalizowanie się, a następnie zanikanie literackiej estetyki średniowiecznej, podobnie jak formowanie się tendencji humanistycznych, miało charakter procesualny. Niekiedy te dwie przeciwstawne tendencje literackie spotykały się jednak w tym samym dziele albo w doświadczeniu i w świadomości jednego pisarza, czego wyrazistym przykładem może być najznakomitszy polski poeta czasu przełomu: Biernat (Bernard) z Lublina. Jednak wcześniej od niego żyjący lub współcześni mu, czy też nieco późniejsi poeci: Paweł z Krosna, Jan z Wiślicy, Mikołaj Hussowski, a zwłaszcza Andrzej Krzycki czy Jan Dantyszek, należący całkowicie (bądź w pewnej mierze) do nowej formacji kulturowej i estetycznej, znaleźli się z założenia poza polem opisu.

W Leksykonie można znaleźć cztery typy haseł, odnoszących się do różnych zakresów historii literatury polskiego średniowiecza. Każdy z owych typów został opracowany według innego planu, dostosowanego do sposobu ujęcia tej właśnie problematyki, uznanego przez autorkę za metodologicznie zasadny. Nadrzędnym celem było możliwie udokumentowane, a zarazem zwięzłe przedstawienie opisywanej kwestii, uwzględniające aktualny stan wiedzy w danym zakresie i stwarzające dogodny punkt wyjścia ewentualnych dalszych badań.
Zdarza się, że hasła pozostają w związku problemowym z innymi, w pewien sposób wzajemnie się dopełniając; sytuacje takie znalazły formalne odbicie w systemie odsyłaczy stosowanych wewnątrz tekstów. Odsyłaczami umieszczonymi niekiedy także pod tekstem (nielicznych) haseł zbiorczych lub w indeksach starano się ułatwiać czytelnikowi dotarcie do poszukiwanych przez niego omówień dzieł lub problemów. Dotyczyło to np. haseł teoretycznych bądź gatunkowych tytułowanych po łacinie z uwagi na chęć respektowania używanej w średniowieczu nomenklatury, a nadto haseł o utworach sygnowanych w literaturze przedmiotu bądź łacińskimi tytułami (jak np. najdawniejsze teksty hagiograficzne), bądź rozpoznawanych przez specjalistów głównie na podstawie incipitów (dotyczy to przeważnie utworów poetyckich). W indeksach starano się też respektować odmiany tytułów nie zawsze trafnie nadawanych utworom przez wydawców lub badaczy, ale utarte i powszechnie znane (np. Satyra na leniwych chłopów, Legenda o świętym Aleksym, czy Pieśni Sandomierzanina).

Hasła zostały wyposażone w informacje o podstawowych dla poszczególnych kwestii źródłach wiedzy oraz o wybranych opracowaniach. Należy podkreślić usilnie, że ułożone chronologicznie wykazy edycji tekstów, dzieł źródłowych czy – przede wszystkim – opracowań są dalekie od pełności bibliograficznej i w najmniejszym stopniu do niej nie pretendują. Celem tych zestawień było, z jednej strony, udokumentowanie wywodu merytorycznego w samym haśle, a z drugiej strony zaproponowanie lektur (zwłaszcza nowszych) pozwalających ów wywód dopełnić lub uszczegółowić.

Pozycje książkowe szczególnie często przewijające się czy to przez tekst haseł, czy to przez zestawienia bibliograficzne, podawane są najczęściej w skrótach. Wykaz owych skrótów został sporządzony osobno i umieszczony na wstępie książki.

Leksykon zamykają indeksy, które powinny ułatwić czytelnikowi odnajdywanie interesujących go omówień. Sporządzono więc przede wszystkim alfabetycznie ułożony indeks ogólny, zawierający wykaz wszystkich haseł w porządku ich występowania w kompendium, biorąc za podstawę tytuły haseł. Po tym indeksie następują alfabetyczne wykazy haseł składających się na poszczególne rodzaje opracowań, a więc: hasła osobowe, hasła o utworach, hasła gatunkowe oraz hasła dotyczące kierunków i pojęć średniowiecznej teorii literatury. Wszystkie indeksy zostały poszerzone o wspomniane wcześniej, niezbędne odsyłacze.

Pisanie Leksykonu rozpoczęłam w Instytucie Badań Literackich PAN, jednak obecny swój zakres i kształt książka uzyskała już w okresie mojej pracy pozainstytucjonalnej, w ścisłym kontakcie z Wydawnictwem Naukowym PWN.

Pomysł opracowania takiego kompendium zrodził się przed kilkunastu laty, wkrótce po ukazaniu się drukiem syntezy pt. Średniowiecze (PWN, Warszawa 1995). Miałam wówczas świadomość, że wiele zagadnień, ledwie tam naszkicowanych lub – jak średniowieczna teoria literacka – całkowicie pominiętych trzeba jeszcze w tej panoramie dopełnić. Plan Leksykonu kształtował się powoli i stopniowo zaczęłam go realizować. Stosunkowo łatwo było – wychodząc od Średniowiecza i w dużej mierze na nim się opierając – ułożyć listę utworów oraz pisarzy, a następnie opracowywać kolejne hasła o tej tematyce.

Dopiero stanąwszy przed terra ignota, jaką wówczas stanowiła teoria literatury w średniowiecznej Polsce, zrozumiałam, że bez próby całościowego wniknięcia w tę problematykę nie zrealizuję swojego zamysłu. Zaczęły się więc lata "pracy od podstaw": gromadzenia i analizowania źródeł (przeważnie rękopiśmiennych), wyszukiwania, ciągłego poszerzania i sprowadzania przeważnie niedostępnej w krajowych bibliotekach literatury przedmiotu, a nade wszystko – stopniowego wnikania zarówno w całość owej problematyki, jak rekonstruowania poszczególnych pojęć i zakresów średniowiecznej świadomości. Ostatecznie udało się zbudować wstępny zarys głównych dziedzin i podstawowych problemów, a efekty owej pracy i przemyśleń złożyły się na książkę: Średniowieczna teoria literatury w Polsce (Rekonesans) (Wrocław 2007, "Monografie FNP. Seria Humanistyczna").

Opracowanie to stało się podstawą problemową (a miejscami także tekstową) przygotowanych teraz już stosunkowo łatwo haseł teoretycznych, chociaż w trakcie ich pisania i redagowania doszły jeszcze nowe, nie uwzględnione w książce zagadnienia, podobnie jak zmieniało się stopniowo ujęcie niektórych problemów. Niejako "przy okazji" powstały też wówczas hasła o ważniejszych, napisanych w Polsce średniowiecznej dziełach teoretycznoliterackich oraz o samych teoretykach; z aneksu do książki hasła te zostały – po stosownych zmianach i dopełnieniach przeniesione do Leksykonu.

Pozostały jeszcze hasła gatunkowe. Mimo istnienia w literaturze przedmiotu zarysów niektórych form literackich oraz wcześniejszych prób zbliżenia się do tej tematyki w Średniowieczu, trzeba było także i w tej dziedzinie rozpocząć systematyczne budowanie całości problemowej, wspartej na szczegółowych rozpoznaniach, w myśl przyjętych na wstępie założeń metodologicznych. Z pomocą przyszło mi osobiste zainteresowanie teorią genologiczną, trwające i poświadczane kolejnymi pracami od końca lat sześćdziesiątych XX w., jednakże materia utworów średniowiecznych wymagała zupełnie nowego, wnikliwego oglądu, uporządkowanego według przemyślanych metodycznie kryteriów. Efekty tej pracy Czytelnik zechce poddać swej własnej ocenie.

Leksykon prof. Teresy Michałowskiej otrzymał
główną nagrodę ACADEMIA 2011
w konkursie na najlepszą książkę akademicką