Mariusz Leńczuk
Staropolskie przekazy kanonu Mszy Świętej
Wariantywność leksykalna
Instytut Badań Literackich
Warszawa 2013
Studia Staropolskie. Series Nova, t. 34
WSTĘP
Przedstawione w niniejszej książce badania i analizy są uzupełnioną wersją rozprawy doktorskiej pt. Synonimia leksykalna w średniowiecznych przekazach kanonu mszy świętej, która została obroniona w 2009 r. w Instytucie Języka Polskiego PAN w Krakowie. Wprowadzone przez autora założenie, że synonimami nazywać będzie takie różne jednostki leksykalne, które są wymienne w ograniczonym i ściśle określonym kontekście tłumaczonego łacińskiego zdania z kanonu mszy świętej, nie zawsze przesądzało o tym, że staropolskie glosy z różnych rękopisów można było traktować równorzędnie pod względem semantycznym – stąd zmiana tytułu. Trudności w odróżnieniu synonimu leksykalnego, wariantu leksykalnego i staropolskiego odpowiednika wiążą się przede wszystkim ze sposobami tłumaczenia łacińskiego tekstu, z jego pojmowaniem, wyjaśnianiem i funkcjonowaniem. Z tego też względu głównym tematem książki jest charakterystyka procesu powstawania staropolskich wariantów leksykalnych w tłumaczeniach łacińskiego kanonu mszy świętej, a następnie przedstawienie relacji zachodzących pomiędzy staropolskimi glosami oraz opracowanie i wydanie (transliteracja, transkrypcja, komentarz filologiczny) zachowanych polskich "przekładów" kanonu. W ten sposób książka realizuje część postulatów Wojciecha Ryszarda Rzepki i Bogdana Walczaka:
Najogólniejszym wnioskiem i zarazem postulatem badawczym (...) byłaby zatem potrzeba – więcej: konieczność – gruntownej monografii polskich tekstów kanonu, która, przyjmując za punkt wyjścia tekst łaciński, poddałaby je wyczerpującej analizie zarówno w planie filologicznym, jak i historycznojęzykowym (...) na tle zasobu leksykalnego polszczyzny średniowiecznej i późniejszej, również w kontekście ogólniejszych mechanizmów kształtowania się polskiego języka religijnego w szczególności, a polszczyzny literackiej w ogólności.
Niniejsze badania mają charakter rekonesansowy, ponieważ do tej pory nie prowadzono osobnych i pogłębionych studiów nad staropolskimi glosami i zachodzącymi między nimi zależnościami semantycznymi. Jedynym przykładem badania różnych odpisów staropolskich tłumaczeń łacińskiego tekstu jest książka Wiesława Wydry Polskie dekalogi średniowieczne i przygotowywany do druku artykuł Doroty Masłej na ten sam temat. Autor analizuje w niej jednak teksty ciągłe, a nie glosy do tekstu łacińskiego, co w znaczący sposób różnicuje analizy. Przedstawione badania skupiają się bowiem głównie na omówieniu przyczyn, metod i pragmatyce glosowania kanonu, a nie na przedstawieniu szczegółowych analiz językoznawczych wariantów leksykalnych występujących w polskich tłumaczeniach. Przytoczone w książce przykłady pozwoliły zobrazować mechanizmy powstawania różnego rodzaju glos i stosowania odmiennych metod glosowania, a co za tym idzie, także ukazać przyczyny gromadzenia się polskich odpowiedników w przekładzie łacińskiego tekstu i sposoby ich funkcjonowania.
Uwagi Recenzentów pozwoliły mi zadać jeszcze jedno ważne pytanie – czy jedyna zastosowana dotąd w językoznawstwie diachronicznym metodologia badań staropolskich synonimów leksykalnych jest odpowiednia do badania glos staropolskich? Metoda ta zakłada spełnienie dwóch podstawowych warunków: wymienność jednostek leksykalnych musi zachodzić w tym samym kontekście oraz staropolskie wyrazy muszą mieć identyczne znaczenie słownikowe.
Oba te warunki mogą wydawać się spełnione, ponieważ badane warianty leksykalne można analizować w kontekście łacińskich zdań kanonu mszy świętej, a ze względu na fakt, że staropolskie glosy są odpowiednikami ujednoliconego tekstu łacińskiego, można przyjąć, że są wobec siebie tożsame znaczeniowo. Kanon mszy świętej jest bardzo dobrym materiałem do badań nad synonimią i wariantywnością leksykalną, ponieważ łaciński tekst, określony przez tradycję Kościoła i niezmieniony od 390 r., stał się w XV w. podstawą wszystkich zebranych w książce polskich tłumaczeń. Tak więc można by założyć, że przy badaniu staropolskich wariantów leksykalnych została zachowana zasada istnienia identycznych kontekstów. Pozostaje jeszcze dookreślenie pojęcia kontekst, ale ten powinien się ograniczać do ram wyznaczonych przez objętość zdania. Drugim warunkiem, który powinien być spełniony, jest wymóg identycznych znaczeń słownikowych. W tym wypadku podstawowym słownikiem, do którego odwoływano się w prezentowanych analizach, jest Słownik staropolski, a w pojedynczych sytuacjach również Słownik polszczyzny XVI wieku. Skąd zatem pojawiła się wątpliwość, czy badane glosy są synonimami?
Szczegółowe analizy zachowanych rękopisów pozwoliły zaobserwować, w jaki sposób polskie glosy funkcjonowały na różnych poziomach tekstu. Część z nich odnosi się bezpośrednio do łacińskiego tekstu kanonu, inne są objaśnieniem łacińskich komentarzy do kanonu, a jeszcze inne są uwspółcześnionymi wariantami polskich tłumaczeń zapisanych w starszych rękopisach. W takiej sytuacji nie we wszystkich wypadkach można mówić o jednakowym kontekście, a także trudniej znaleźć wspólną definicję słownikową.
Niniejsza książka, podobnie jak nowa edycja Kazań świętokrzyskich pod redakcją Pawła Stępnia, monografia Tomasza Miki dotycząca interpunkcji i zrozumienia Kazań świętokrzyskich czy monografia Doroty Rojszczak-Robińskiej omawiająca sposoby wykorzystywania łacińskich źródeł w Rozmyślaniu przemyskim, jest próbą interdyscyplinarnego badania średniowiecznego tekstu w całości, w jego warstwie staropolskiej i łacińskiej. Charakter rękopiśmiennych zabytków okresu średniowiecza wymusza na współczesnym badaczu współpracę z wieloma specjalistami z zakresu paleografii, gramatyki historycznej, historii języka, historii łaciny średniowiecznej w Polsce, historii Kościoła, historii liturgii i wielu innych dziedzin. Ich szczegółowa wiedza może przyczynić się do lepszego poznania kultury i umysłowości Polaków żyjących i tworzących w okresie późnego średniowiecza, a w konsekwencji pozwala filologowi zrozumieć badany tekst. Dlatego też w książce starano się uwzględnić nie tylko kontekst językoznawczy, ale również historyczny, kulturowy i liturgiczny.
Zachowany w polskich bibliotekach niewielki fragment naszego narodowego dziedzictwa rękopiśmiennego został mocno uszczuplony przez upływający czas i kolejne wydarzenia historyczne, a mimo to nadal pozostaje świadectwem niezwykłego bogactwa średniowiecznego języka. Badając wszystkie zachowane glosy, można rekonstruować istotne fragmenty językowej rzeczywistości polskiego średniowiecza, katalogować słownictwo, które bardzo często zachowało się jedynie dzięki anonimowym zapisom pozostawionym na marginesach zapomnianych rękopisów. Staropolskie glosy są jednym z najciekawszych i najliczniej występujących zabytków języka, a mimo to przez ostatnie lata nie wzbudzały wśród mediewistów większego zainteresowania. W książce zebrano wszystkie odnalezione XV-wieczne glosy do kanonu mszy świętej, przeanalizowano zależności występujące pomiędzy polskimi tłumaczeniami modlitw mszalnych oraz zaprezentowano staropolskie przekłady jako złożone zjawisko językowe, kulturowe i religijne.
Z RECENZJI WYDAWNICZEJ
Książka jest bardzo rzetelną, obszerną próbą monograficznego opracowania wszystkich znanych (zachowanych i tych tylko znanych z dawniejszych wydań) przekładów w postaci polskich glos do łacińskiego kanonu mszy św. w średniowieczu (z lat 1413 – 1496) wraz z pełną ich edycją. Przekłady kanonu mszy należą do najcenniejszych zabytków średniowiecznego piśmiennictwa polskiego (np. w jednym z przekazów zachowała się niezwykła, rzadka starożytna forma Marzyja – Maryja!) i od lat zgłaszano potrzebę ich nowoczesnego wydania i opracowania. Niektóre owe przekłady mają jedynie formę kilku lub kilkunastu glos nad tekstem łacińskim, ale nieraz glosatura polska jest tak obfita, że daje ona kompletny lub prawie kompletny przekład łacińskiego tekstu. W swojej książce Autor dokonał rzetelnego przeglądu dotychczasowych wydań polskich przekładów kanonu mszy i zachowanych źródeł, omówił kształtowanie się łacińskiego tekstu kanonu mszy świętej, zajął się genezą powstawania polskich glos do łacińskiego tekstu kanonu, przedstawił rozmaite sposoby tłumaczenia przez glosatorów łacińskiego kanonu mszy świętej i wreszcie pieczołowicie zebrał i zbadał warianty leksykalne w średniowiecznych przekładach kanonu (prof. dr hab. Wiesław Wydra).
SPIS TREŚCI
WSTĘP
STAN BADAŃ NAD STAROPOLSKIMI TŁUMACZENIAMI ŁACIŃSKIEGO KANONU MSZY ŚWIĘTEJ
Przegląd dotychczasowych wydań i zachowanych źródeł
Stan badań nad staropolskimi wariantami leksykalnymi
KSZTAŁTOWANIE SIĘ ŁACIŃSKIEGO TEKSTU KANONU MSZY ŚWIĘTEJ
Rys historyczny
Różnice w redakcjach kanonu w badanych mszach
Zestawienie różnic w tekście łacińskim
Układ modlitw kanonu
Porządek modlitw kanonu
POLSKIE TŁUMACZENIA KANONU MSZY ŚWIĘTEJ W ŚREDNIOWIECZU
Uściślenia terminologiczne
Geneza powstawania polskich glos do łacińskiego tekstu kanonu
Polski tekst kanonu w zachowanych odpisach
O SPOSOBACH TŁUMACZENIA ŁACIŃSKIEGO KANONU MSZY ŚWIĘTEJ GLOSY, METAGLOSY, WARIANTY LEKSYKALNE
Sposoby tłumaczenia łacińskiego kanonu mszy świętej
Glosy
Metaglosy
Glosy a warianty leksykalne
Błędy w tłumaczeniach kanonu
WARIANTYWNOŚĆ LEKSYKALNA W STAROPOLSZCZYŹNIE NA PRZYKŁADZIE SIEDEMNASTU TŁUMACZEŃ ŁACIŃSKIEGO KANONU MSZY ŚWIĘTEJ
Podstawy teoretyczne Pojęcia synonimu i wariantu leksykalnego
Warianty leksykalne w średniowiecznych przekładach kanonu mszy świętej.
Zestawienie staropolskich odpowiedników łacińskiego kanonu mszy świętej
ZAKOŃCZENIE
CZĘŚĆ ŹRÓDŁOWA
ZASADY EDYCJI
Zasady ogólne
Wykaz znaków i skrótów przyjętych w edycji
Msze I– XVII
ZESTAWIENIE STAROPOLSKICH GLOS DO ŁACIŃSKIEGO KANONU MSZY ŚWIĘTEJ