Justyna Dąbkowska-Kujko
Justus Lipsjusz i dawne przekłady
jego dzieł na język polski
Wydawnictwo KUL
Lublin 2010
Z WPROWADZENIA
Niniejsza książka została podzielona na pięć części i poświęcona czterem dziełom Justusa Lipsjusza, o których wiemy, iż zostały potraktowane przez tłumaczy jako całość i jako takie przełożone na język polski, a więc kolejno: De constantia libri duo, Politicorum, sive Civilis doctrinae libri sex, De Calumnia oratio oraz Monita et exempla politica. Są to zarazem – by tak rzec – najbardziej literackie, z wyraźnymi odniesieniami zarówno do biografii samego autora, jak również do XVI-wiecznej rzeczywistości polityczno-społecznej, najważniejsze i najszerzej znane w świecie pisma humanisty, czytane nie tylko w kręgach akademickich, ale i przez władców, wysoko postawionych dygnitarzy, ludzi światłych, przez uczonych – miłośników dobrej literatury w ogóle. Toteż im właśnie zdecydowaliśmy się poświęcić uwagę w tejże pracy.
Lipsjusz Wargockiego ma już znakomite omówienia w polskiej literaturze przedmiotu. Paprocki w przekładzie Wegecjusza sięgnął po naprawdę niewielkie wyimki z De militia Romana Flamanda i sięgnął w intencji nie tyle przełożenia, ile luźnego przywołania wybranych myśli niderlandzkiego antykwarysty na temat organizacji rzymskiej armii. Praca Juszyńskiego natomiast jest świadectwem zainteresowania Lipsjuszem–aforystą. Ma charakter – wiemy już to – tematycznych wypisów z wielu (nielokalizowanych przez XVIII-wiecznego tłumacza) miejsc rozległej twórczości lowańczyka, przy czym wypisy te często przyjmują postać drobnych fraz – bez różnicy, czy były one własnością humanisty, czy też zaistniały w którymś z jego dzieł jako przytoczenia; przełożone zaś tam listy cytujemy w tej publikacji.
Choć każda z wymienionych tu prac w swoisty sposób rozbudza dziś ciekawość, obrazując różny warsztat przekładowy oraz jakże odmienne zainteresowania tłumaczy (każdy z nich bowiem szukał czego innego w dorobku artystycznym i myślowym uczonego Belga), żadna z nich nie stała się tu przedmiotem osobnej analizy. O ile bowiem same w sobie są świadectwem sięgnięcia po pisma Lipsjusza, o tyle nie są wyrazem potraktowania poszczególnych dzieł humanisty ani jako świadomie stworzonych całości, ani jego wypowiedzi jako autonomicznych teorii o wyrazistym znamieniu logicznego uporządkowania, z których miałby wyłaniać się jakiś czytelny, zwarty światopogląd.
Dyskurs na temat poszczególnych przekładów w każdej z części niniejszej pracy poprzedza rozprawa, której ambicją było zaprezentowanie treści, a zwłaszcza problematyki łacińskich dzieł Justusa Lipsjusza. Ze względu jednak na brak w polskiej literaturze przedmiotu jakiejkolwiek pracy, w której zostałaby przybliżona sylwetka twórcy neostoicyzmu europejskiego, zdecydowaliśmy się poprzedzić szczegółowe rozwazania rozbudowaną biografią intelektualną niderlandzkiego filologa, a następnie rozdziałem, w którym podejmowane są problemy stylu na tyle swoistego i oryginalnego, że już współcześni dostrzegli w nim nową, zindywidualizowaną normę artystycznej ekspresji i nazwali go "lipsjańskim". Rozległe zaś ideowe wpływy oraz bogactwo oddziaływania filozoficznej twórczości humanisty na literaturę i życie umysłowe w całej dawnej Europie dziś w nauce określa się mianem lipsjanizmu.
Z OPINII RECENZENTA
Książka Justyny Dąbkowskiej-Kujko jest kompetentnie napisaną monografią dawnych przekładów dzieł flamandzkiego pisarza na język polski, monografią pisaną ze słusznym przekonaniem o ich wartości intelektualnej i literackiej oraz o roli, jaką odegrały w dziejach polskiej myśli politycznej i kultury filozoficznej dawnej Polski. Ale jest też czymś więcej. Daje bowiem po raz pierwszy w polskich badaniach literaturoznawczych tak obszerną i wszechstronnie zaprezentowaną sylwetkę Justusa Lipsjusza, pisarza i myśliciela, który odcisnął wyraźne piętno w kulturze europejskiej u schyłku XVI wieku. Rozprawa o przekładach dzieł Lipsjusza otwiera również nowe pola dyskusji, przede wszystkim o roli pism tego autora – powszechnie czytanych również w oryginale – w polskim siedemnastowiecznym piśmiennictwie politycznym, w ówczesnej moralistyce i życiu umysłowym, w twórczości takich pisarzy, jak Szymon Starowolski, Łukasz Opaliński, Andrzej Maksymilian Fredro czy Stanisław Herakliusz Lubomirski. Prowokuje też do nowego spojrzenia na ciągle niedocenianą staropolską prozę, której obraz dzięki książce Justyny Dąbkowskiej-Kujko staje się o wiele bogatszy i bardziej interesujący.
Adam Karpiński
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie
CZĘŚĆ I
Lipsjusz – Proteusz
Rozdział 1. Theatrum vitae
Rozdział 2. "Byłem pierwszym czy nawet jedynym uczonym w moim czasie, który wiódł muzy ku mądrości". Filozofia tworzenia
CZĘŚĆ II
Dialog De constantia libri duo, qui alloquium praecipue continent in publicis malis – filozoficzny i estetyczny manifest humanisty w świetle przemian dziejowych
Rozdział 1. Doktryna stałości i jej źródła
Rozdział 2. Janusz Piotrowicz – vir unius libri. Strategie tłumaczenia
Rozdział 3. Staropolski przekład a oświeceniowa propozycja lektury
CZĘŚĆ III
Erudycja i polityka (Politicorum, sive Civilis doctrinae libri sex, qui ad principatum maxime spectant)
Rozdział 1. "Teologia" polityczna Lipsjusza
Rozdział 2. Centon, loci communes – zagadnienia struktury
Rozdział 3. Politicorum i inkwizycja
Rozdział 4. Staropolskie Polityka pańskie – warsztat tłumacza
CZĘŚĆ IV
Lukian – Lipsjusz – Szczerbic i Oszczerstwo: De Calumnia oratio
Rozdział 1. "Pierwszy wkraczam, by to odkryć i piórem rozgłosić" – Lipsjuszowa alegoria potwarzy
Rozdział 2. Calumniae imago w interpretacji Pawła Szczerbica
CZĘŚĆ V Politica in fabula (Monita et exempla politica libri duo, qui virtutes et vitia principum spectant)
Rozdział 1. Lowańskie Napomnienia w świetle lejdejskich Polityków
Rozdział 2. Polityczno-moralna myśl Lipsjusza u kresu Rzeczypospolitej Obojga Narodów – dwie koncepcje przekładu