Michał Kuran Retoryka, historia i tradycja literacka
w twórczości okolicznościowej
Samuela Twardowskiego
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Łódź 2008
Z WPROWADZENIA
Podejmowane poszukiwania badawcze mają ogarnąć to wszystko, co kryje się pod pojęciem twórczości okolicznościowej Samuela Twardowskiego. Przywołanie retoryki określa zaś wybrany cel, jaki stanowi przede wszystkim analiza struktury wypowiedzi oraz środków artystycznego wyrazu i logicznej konstrukcji tekstów. Próba rozpoznania sfery dispositio nie jest przecież możliwa bez uwzględnienia zarówno warstwy inventio, jak też elocutio. Podejmie się ponadto analizę takich zjawisk ze świata retoryki, jak panegiryczność w wypowiedzi poetyckiej, a także relacja nadawca-adresat-odbiorca. W sferze zainteresowań znajdzie się również zależność omawianych utworów okolicznościowych od tradycji literackiej, sposoby kreowania bohatera oraz – kluczowe dla zrozumienia tekstu okazjonalnego – związki literatury i historii. Tak więc jeden z celów pracy stanowi osadzenie dorobku poety w kontekście czasów jemu współczesnych. [...]
Skuteczność perswazyjna tekstów Twardowskiego wynikała z perfekcyjnego zastosowania w praktyce reguł opisanych w teorii. Znacznie swobodniej niż inni twórcy dysponował poeta dostępnym instrumentarium toposów i loci communes. Umiejętność niezwykle sprawnego i skutecznego gospodarowania słowem, erudycją klasyczną oraz wiedzą o strukturze dzieła literackiego potrafił tak wykorzystać, by sprostać wymaganiom i potrzebom szerokiej rzeszy odbiorców. Sięgając po zastane wzory antyczne i rodzimą tradycję, sarmacki Maro był w stanie pogodzić wysoki poziom wypowiedzi literackiej z oczekiwaniami publiczności.
Podstawowy zatem cel książki to objęcie zainteresowaniem badawczym twórczości okolicznościowej Samuela Twardowskiego. Zainteresowaniem cieszyła się bowiem dotąd głównie epika poety i to zarówno bohaterska, jak i romansowa, zaś nie dość uwagi poświęcono utworom okolicznościowym, których nie ceniono czy wręcz lekceważono. Jeśli już stawały się one obiektem badania, nie traktowano ich całościowo, ograniczając się zazwyczaj do tekstów pomieszczonych w tomie Miscellanea selecta. Pozostałe wyłączano z tego zakresu, jak choćby epitalamia. Dlatego w sferze zainteresowania znajdą się utwory przynależące do rodzaju "sylwa" zgodnie z rozumieniem tego terminu spotykanym u Stacjusza i Klaudiana, potem także u Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Utwory te pisane były jako reakcja poetów na jakieś zdarzenie; należą więc do literatury okolicznościowej, określanej też przez Stefanię Skwarczyńską jako użytkowa.
Z obszaru objętego poszukiwaniami trzeba wyłączyć, w celu uzyskania jednorodnego formalnie zakresu badawczego, przekłady dokonywane przez Twardowskiego zarówno z Sarbiewskiego, jak też z Horacego, ponadto epikę romansową i bohaterską, mimo że często także ona posiada cechy literatury okolicznościowej, na przykład poprzez związek z konkretnym, współczesnym poecie wydarzeniem (choćby Przeważna legacyja).
Z recenzji wydawniczej Prof. dr hab. Renardy Ocieczek
Książka Michała Kurana pt. Retoryka, historia i tradycja literacka w twórczości okolicznościowej Samuela Twardowskiego to rzetelnie opracowana monografia podjętego zagadnienia.
Autor w postępowaniu analitycznym jest solidny i precyzyjny. Omawiane utwory osadza w kontekstach dokonań twórców starożytnych, których poezja traktowana była przez teoretyków literatury i autorów staropolskich jako wzory doskonałe. Dysponuje też pogłębioną wiedzą o siedemnastowiecznych (także i wcześniejszych) poglądach teoretycznoliterackich, umiejętnie wykorzystuje rozważania Sarbiewskiego o sylwach, jako typie utworów sytuujących się między różnymi rodzajami i gatunkami twórczości.
Z godną podziwu dociekliwością wyjaśnia okoliczności powstania dzieł i ich realia. Rozważa zagadnienia ewentualnego odbioru czytelniczego tekstów, powstałych i funkcjonujących w określonym przecież czasie historycznym. Z ostatnią kwestią łączą się ściśle retoryczne analizy utworów Twardowskiego. Opis ich stylistycznego i kompozycyjnego ujęcia jako mowy, apelu itp. osadza pisarstwo okolicznościowe Twardowskiego w kulturze zachowań i językowych preferencji ówczesnego społeczeństwa szlacheckiego.
Autor książki formułuje też profesjonalne uwagi o wersyfikacyjnym ukształtowaniu utworów okolicznościowych wielkopolskiego poety, łączą one sposoby wierszowania Twardowskiego z formami wypracowanymi przez twórców polskich od czasów średniowiecza. Analizy badacza wskazują na świadome wybory i dużą różnorodność schematów wersyfikacyjnych stosowanych przez polskiego Marona, akceptowanych potem w dalszym rozwoju poezji rodzimej.
Rozprawa Michała Kurana pt. Retoryka, historia i tradycja literacka w twórczości okolicznościowej Samuela Twardowskiego jest w pełni samodzielnym opracowaniem tematu, jej druk wzbogaci w sposób znaczący wiedzę o dokonaniach literackich Samuela Twardowskiego, będzie też znakomitym dopełnieniem wyobrażeń o polskim baroku, historii i życiu literackim tej epoki.
Spis treści
Wprowadzenie
Stan badań nad twórczością okolicznościową Samuela Twardowskiego
Utwory okazjonalne w dawnych poetykach i retorykach
Twardowski w opiniach ludzi oświecenia
Utwory okolicznościowe w opracowaniach przeglądowych i wypowiedziach badawczych
1. Bibliografie
2. Podręczniki literatury polskiej i encyklopedie
3. Opracowania szczegółowe
A. Do I wojny światowej
B. Okres międzywojenny
C. Po II wojnie światowej
D. Po roku 2000
Kilka uwag o założeniach badawczych
Utwory powitalne
"Na wjazd [...] Macieja Łubieńskiego [...] kujawskiego i pomorskiego biskupa, do Włocławka" (1631)
"Na dzień przeniesienia [...] Stanisława Łubieńskiego, biskupa płockiego" (1633)
"Pod elekcyją szczęśliwą na królestwo polskie [...]" (1632)
"Sieradz się świeci pod wjazd [...] Stanisława Koniecpolskiego [...] na krakowską kasztelaniją" (1634)
"Omen królowi szwedzkiemu" (1655)