Dorota Masłej
Jak rodził się tekst średniowieczny.
Tak zwane "Kazania augustiańskie"
w perspektywie historycznojęzykowej
"Poznańskie Studia Polonistyczne"
Poznań 2020
Nota o książce
Tak zwane Kazania augustiańskie, będące przedmiotem analiz w tej książce, są wyjątkowe na tle najdawniejszych polskich tekstów. Ich odrębność przejawia się na wielu poziomach. Niespotykana jest już ich forma - znajdują się na marginesach i w interliniach kilku kolejnych kart i pozostają "między glosą a tekstem". Rzadka jest także sytuacja, w której zachowała się (zwłaszcza zapisana w tym samym kodeksie i na tej samej karcie) bezpośrednia łacińska podstawa tekstu pozostającego w obszarze zainteresowań historyka języka polskiego. Kazania augustiańskie są niespotykanym świadectwem adaptacji łacińskiego materiału kaznodziejskiego na potrzeby wygłoszenia go w określonych realiach historycznych i do określonego odbiorcy. Ich wyjątkowość przejawia się także w języku, zwłaszcza w nieobecnej w pozostałych dostępnych tekstach staropolskich, choć dobrze rozpoznanej w badaniach europejskich, pełnej dwujęzyczności wernakularno-łacińskiej występującej w obrębie nie tylko większych fragmentów tekstu, ale także poszczególnych konstrukcji czy nawet pojedynczych słów. Tego typu teksty są przedmiotem szczególnej uwagi badaczy zachodnich, którzy widzą w nich świadectwo wkraczania języków narodowych do tekstów pisanych, czyli wernakularyzacji.
Dlatego właśnie zabytek ten jest tak bardzo znaczący. Mimo to został on zaledwie szczątkowo wydany i nie doczekał się dotąd opracowania, w związku z czym nie jest dostępny dla historyków języka polskiego oraz historyków literatury polskiej i niemal nie funkcjonuje w świadomości badawczej. Jednocześnie, choć wyjątkowy wśród nielicznych zachowanych źródeł polskich, nie jest on izolowany na tle europejskiego piśmiennictwa doby średniowiecza.
Celem monografii jest charakterystyka specyfiki Kazań augustiańskich z perspektywy historyka języka. Specyfika ta uwypukla się przede wszystkim w dwujęzyczności, złożonej relacji do tzw. tekstu głównego, a także w ich fizycznej postaci. Moją ambicją jest nie tylko obalenie fałszywych poglądów na temat tego zabytku i jego języka, ale także umieszczenie go w kulturowym kontekście jako niezwykle ważnego, bo na gruncie polszczyzny odosobnionego, świadectwa toczącego się w całej Europie procesu wernakularyzacji.
Książka składa się z sześciu wynikających z siebie rozdziałów. W pierwszej kolejności zaprezentowano kontekst historyczny oraz opis rękopisu (rozdział 1) i ustalono podstawę materiałową badań (rozdział 2). Dopiero wówczas możliwe było przeprowadzenie analiz tekstu (i jego języka), które koncentrują się wokół kilku obszarów. Rozdział dotyczący dwujęzyczności (rozdział 3) oraz wniosek z niego płynący - by traktować Kazania augustiańskie jako nierozerwalną całość, tak jak traktuje się tekst jednojęzyczny - umożliwiły ich opis w relacji do tekstu głównego (rozdział 4). To z kolei pozwoliło na weryfikację funkcjonującej w nauce tezy o ścisłej zależności Kazań od łacińskiego tekstu. W rezultacie możliwa stała się wszechstronna charakterystyka Kazań augustiańskich w oderwaniu od ich podstawy (rozdział 5). W ostatniej części (rozdział 6 oraz załącznik) przedstawiono analizowany w pracy materiał, jego prezentacja zaś (przede wszystkim transkrypcja) wprost wynika z analiz przeprowadzonych w pozostałych rozdziałach. Z wniosków o naturze tekstu i jego języka w sposób oczywisty wypływają spostrzeżenia dotyczące średniowiecznego autora, które zamykają poszczególne rozdziały analityczne.
Z analiz rozproszonych w całej pracy płyną wnioski dotyczące Kazań augustiańskich jako świadectwa wernakularyzacji. Jest ona postrzegana jako długotrwały proces, który zaczął się wraz z wpisywaniem pojedynczych wernakularnych glos do łacińskich tekstów i miał swoją kontynuację przez kolejne stulecia, kiedy to powstawały pierwsze tłumaczone oraz oryginalne teksty w językach narodowych. Spostrzeżenia te zostały w odniesieniu do omawianego zabytku zebrane w zakończeniu pracy.
Wykorzystywanie różnych metod oraz narzędzi, niekiedy znajdujących się na styku kilku dziedzin, pozwala opisać obiekt badań z możliwie wielu perspektyw. Jest to szczególnie istotne w wypadku zabytków najdawniejszych, wobec których badacz stawia więcej hipotez niż pewnych odpowiedzi, o czym pisze Tomasz Mika: "Świadomym wyborem metodologicznym [...] jest sięganie - poza podstawowym instrumentarium historyka języka polskiego - do narzędzi i metod wypracowanych na gruncie innych dziedzin zajmujących się rękopiśmienną spuścizną polskiego średniowiecza (jak paleografia, edytorstwo, retoryka)". Badania różnych dziedzin, jak zauważa Roman Mazurkiewicz, od wielu już lat "krzyżują się" w ramach dziedziny od niedawna nazywanej mediewistyką polonistyczną, której immanentną cechą jest i powinien być "interdyscyplinarny język opisu i interpretacji tekstów kultury:
Takie samo stanowisko reprezentują również zachodni badacze. Alderik Blom, autor jednego z najnowszych opracowań na temat procesu glosowania w średniowieczu, deklaruje: "combining historical sociolinguistics, comparative philology, manuscript studies and cultural history, this volume therefore assesses and compares the interface of Latin and several different European vernaculars in the context of medieval bilingual and multilingual textual culture".
Bliskie jest mi również podejście Siegfrieda Wenzla, który przy opisie dwujęzycznych kazań czerpał jak najwięcej informacji z samego manuskryptu, by na tej podstawie możliwie wszechstronnie je opisać. Choć omawiany w tej pracy rękopis jest zachowany cząstkowo i nie sposób zgodnie z metodologią przyjętą przez niemieckiego badacza w pełni zrekonstruować wiedzy na temat okazji, celu, zamierzonego audytorium, autorstwa lub przynajmniej afiliacji na podstawie cech manuskryptu, to próba odpowiedzi na te podstawowe pytania została podjęta przy zastosowaniu różnych metod badawczych.
Summary
How a medieval text was born. The So-called Kazania augustiańskie from the Perspective of Historical Linguistics
This monograph aims to analyze the so-called Kazania augustiańskie (The Augustinians' Sermons) from the perspective of historical linguistics. Their manuscript, which is a historical Latin text from the second half of the fifteenth century, is stored in the Jagiellonian Library under the signature AKC. 110/56. The medieval Polish-Latin text that this book is centred around is written on the margins and in the spaces between the lines as an adaptation of Latin sermons for the twenty-first Sunday after Pentecost and is in a number of ways unique among other remaining sources of the oldest forms of Polish. The character of The Augustinians' Sermons is immediately visible in the way the annotations function and are written on each page (they are placed between the gloss and the text, and they enter into multi-layered relations with the main text), in the presence of the direct Latin basis of the text, and particularly in their language. This text exhibits a characteristic feature found in other European texts from the period, yet unseen in any other Polish texts, namely, the vernacular-Latin bilingualism is seen not only in larger sections of the text, but also in the linguistic constructions and even in single words. The book offers a thorough analysis of the text's form (determining the material it is based on), bilingualism and relationship with the Latin text (both texts' separateness and dependency). The analysis also includes a comprehensive description of The Augustinians' Sermons' individual qualities visible in a comparison with its basis (e. g. the rhetorical structure and the stylistic devices used in it) and a presentation of the discussed sections of the medieval text (photographs, transliteration and transcription). The book's consecutive chapters present the birth of the medieval sermon based on a Latin text. The analyses show that The Augustinians' Sermons document the phase of the vernacularisation of the Polish language in which the vernacular (or bilingual) text - although still in many aspects dependent on its Latin basis (without which it would not exist) - to a large extent separates itself from the original.