Roman Krzywy
Wędrówki z Mnemozyne
Studia o topice dawnego podróżopisarstwa
Muzeum - Pałac w Wilanowie
Warszawa 2013
ZE WSTĘPU
Rzadko się zdarza, by pojęcie z zakresu retoryki starożytnej zyskało większe zainteresowanie historyków literatury pooświeceniowej, a tym bardziej by zrobiło w badaniach historyczno- i teoretycznoliterackich swoistą karierę. Do takich wyjątków zaliczyć należy z pewnością dwie kategorie retoryczne: topos i ekfrazę. Ekfraza, czyli "wypowiedź objaśniająca, wyraźnie unaoczniająca to, co pokazywane", na dobre zadomowiła się w opracowaniach pod koniec ubiegłego wieku jako określenie literackiego przedstawienia dzieła sztuki, stając się terminem nad wyraz ekspansywnym aż do chwili obecnej. Z kolei kategoria "toposu" (gr. tópos koinós, łac. locus communis, pol. "miejsce wspólne") stała się niezwykle popularna zarówno jako przedmiot uwagi badaczy retoryki, jak i jako narzędzie badawcze – zresztą nie zawsze właściwie stosowane – dzięki znakomitej pracy komparatystycznej Ernsta Roberta Curtiusa z roku 1948; przywrócił on do obiegu naukowego zagadnienie topiki historycznej, rozmywając zarazem zakres pojęcia (niejednoznacznego zresztą już w dawnych wiekach, kiedy sztuka wymowy była podstawą wykształcenia humanistycznego). Owo rozmycie nastąpiło za sprawą nazbyt pochopnego skojarzenia toposu z pojęciem archetypu, wylansowanym przez Carla Gustava Junga, rozwijającego w swych pracach koncepcję zbiorowej nieświadomości, której przejawem mają być powtarzające się w literaturze i sztuce symboliczne praobrazy o charakterze uniwersalnym.
Mimo że topika w przypadku zarówno sztuki słowa, jak i antycznej dialektyki (czyli mniej więcej dzisiejszej logiki) obejmuje w zasadzie kwestie o charakterze technicznym, to sugestie Curtiusa, łączące topikę z niezmiernie modną w jego czasach psychologią głębi, nadały jej niepotrzebnie wymiar zjawiska niejako hermetycznego, z pogranicza podświadomości i symboliki (przy czym autor dostrzegał powinowactwo z archetypami tylko w przypadku niektórych toposów, a mianowicie tych, które zostały poświadczone także w literaturze spoza śródziemnomorskiego kręgu kulturowego). W konsekwencji większego zainteresowania topiką – obok prac modernizujących jej zakres – zaczęły powstawać również studia, których celem stało się przybliżenie rozumienia interesującej nas kategorii przez poszczególnych retorów, począwszy od sofistów i Arystotelesa, poprzez rzymskich nauczycieli wymowy aż po czasy renesansu i baroku, kiedy to sformułowany przez humanistów postulat imitacji dzieł antycznych w sposób szczególny wpłynął na sposób funkcjonowania topiki.
Przedmiotem niniejszej książki jest przede wszystkim omówienie sposobów ukazywania wybranych kategorii przestrzennych w literaturze podróżniczej z XVI i XVII wieku za pomocą rozwijania topiki i wykorzystania spetryfikowanych, powiązanych z tematem formuł, argumentów czy informacji. Służyły one technice budowania wypowiedzi, której umiejętność zdobywano dawniej dzięki wykształceniu retorycznemu, domagającemu się od adeptów tej sztuki treningu mnemonicznego. Pamięć, personifikowaną w mitologii greckiej przez matkę Muz, Mnemozyne, to w tym wypadku znajomość środków służących deskrypcji różnych typów miejsc i obiektów, które peregrynanci opisywali w swych relacjach. Kolejne rozdziały skupiają się na takich typach przestrzeni, jak kraina, miasto, budowla, miejsca naturalne (góry, morza i rzeki). Analizy rozmaitych wypowiedzi z epoki – głównie wspomnień z podróży poświadczonych autorską autopsją, ale też opowieści o cudzych podróżach oraz różnego rodzaju utworów, które stanowią macierzysty kontekst funkcjonowania omawianych toposów – zmierzać mają do pokazania roli, jaką topika odgrywała w kształtowaniu przedstawień konkretnych obiektów w dawnym piśmiennictwie, ale też różnych jej zastosowań i sposobów rozwijania w zależności od dominującej w danym czasie estetyki czy celów dzieła. Studia o retorycznych strategiach deskryptywnych uzupełnia ponadto rozdział poświęcony podróży edukacyjnej, potraktowanej jako "miejsce" staropolskiej literatury biograficznej. [...]
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie
Rozdział I
Pochwały Italii, "odkrywanie" Moscovii – o topice chorograficznej w dawnym piśmiennictwie
Tematyka krajoznawcza w teorii retorycznej i literaturze
Renesansowe laudes Italiae
Kobyle mleko, Złota Baba i skarby Nowogrodu – kształtowanie się topiki przedstawień państwa moskiewskiego w dawnym piśmiennictwie
Rozdział II
"Miasto bardzo jest piękne i wdzięczne..." – przedstawienia przestrzeni zurbanizowanych przez podróżników
Topika descriptio urbis
Kolonia, Moskwa i Gdańsk w oczach dawnych podróżników
Stambuł w Przeważnej legacyi Samuela Twardowskiego
Rozdział III
Świątynie i pałace, czyli o ekfrazach obiektów architektonicznych
Budowle rymem opisane wobec teorii ekfrazy
Hagia Sophia i Eskurial w relacjach staropolskich pamiętnikarzy
Rozdział IV
Morskie odmęty, rzeki i górskie szczyty – sposoby ukazywania miejsc naturalnych
Rozdział V
Podróż akademicka jako argument pochwalny – z dziejów jednego toposu
Uwagi wstępne
Grand Tour w renesansowym piśmiennictwie biograficznym
W stronę baroku
Sposoby wykorzystania toposu w panegirykach Samuela Twardowskiego