Zawarte w niniejszym tomie studia i szkice powstały w ciągu ostatnich piętnastu lat. Większość z nich była już publikowana, choć przeważnie w nieco innej niż obecnie postaci. Ośmielam się je przypomnieć – wraz z tekstami prezentowanymi po raz pierwszy – w przekonaniu, że przedstawiane w nich ustalenia i tezy niezupełnie się zdezaktualizowały, a poszczególne prace, mimo ich autonomicznego charakteru i zróżnicowanej tematyki, składają się na całość zbliżoną do monografii, choć wieloaspektowej i rozpisanej na wiele głosów lub studiów przypadków, by nie rzec – przyczynków¹. Decydują o tym wcale liczne "miejsca wspólne? (loci communes) lub raczej kluczowe pojęcia, łączące i spajające poszczególne teksty, spośród których za najważniejsze skłonny byłbym uznać trzy: latinitas, humanitas oraz respublica litteraria.
  Przez latinitas rozumieć należy w pierwszej kolejności po prostu język wykorzystanych źródeł. Są to w zdecydowanej większości teksty łacińskojęzyczne XVI-XVII wieku, a więc reprezentujące już nowołacińską (po antycznej i średniowiecznej) fazę w dziejach piśmiennictwa w języku Rzymian. Sięgnięcie do nich – trochę na prawach amatorskiego (w potocznym i etymologicznym tego słowa znaczeniu) ekskursu, jako że piszący te słowa jest przede wszystkim polonistą a nie neolatynistą – wynika z (pogłębiającego się wraz z upływem czasu) przekonania o trudnym do przecenienia znaczeniu tej właśnie części europejskiego dziedzictwa kulturowego. Za Jürgenem Leonhardtem, autorem fascynującej opowieści o łacinie jako języku światowym (Weltsprache), nieporównywalnym z żadnym innym starożytnym idiomem, wystarczy przypomnieć fakt dość oczywisty, że przez co najmniej tysiąc osiemset lat (do końca XVIII w.) łacina była najważniejszym językiem tej części Europy, dla której głównym punktem odniesienia był Rzym jako centrum polityczne, kulturalne i religijne. W powstałej w tym czasie masie łacińskich tekstów (niezależnie od ich rodzaju) olbrzymią większość stanowią te wytworzone w czasach późniejszych niż starożytność. Szacuje się, że zachowane do dziś łacińskojęzyczne źródła antyczne stanowią zaledwie jedną dziesięciotysięczną (0,1 promila) wszystkich znanych tekstów w tym języku. Jak obrazowo ujmuje to wspomniany uczony, "to, co zwykle nazywa się «literaturą Rzymian» i wykłada w szkole, dzieła pisarzy od Plauta przez Cycerona do Tacyta, jest nie więcej niż maleńkim punktem, choć świecącym jasno jak słońce, w kosmosie świata łacińskiego"². Mimo to właśnie z tym punktem kojarzona jest zwykle łacina i na nim koncentruje się uwaga studiujących ten język i jego wytwory, podczas gdy źródła późniejsze w potocznej świadomości nie istnieją prawie wcale, a w dydaktyce i badaniach naukowych – schodzą na dalszy plan. Nic więc dziwnego, że piśmiennictwo nowołacińskie bywa opisywane jako zapomniany lub zaginiony kontynent³. Trafność tej metafory potwierdzają – jak mniemam – studia zebrane w niniejszym tomie, poświęcone przeważnie twórcom i dziełom mało dziś znanym lub wręcz zapomnianym, choć w niektórych przypadkach niegdyś chętnie czytanym i stanowiącym ważny element commercium litterarium, jak w języku dawnych autorów określano wymianę lub transfer kulturowy. Dodajmy, że nie pozostało to bez wpływu na profil metodologiczny prezentowanych prac – nieco staroświecki, chciałoby się rzec – gdyż mają one przeważnie postać sprawozdania ze stanu badań, wstępnego rekonesansu materiałowego lub dociekań biobibliograficznych, co jednak wynika ze specyficznego statusu źródeł, słabo rozpoznanych w istniejącej literaturze przedmiotu lub całkowicie niemal jej pozbawionych.
  Oczywiście pojęcie latinitas odnosi się nie tylko do języka badanych tekstów. Jak podkreśla Juliusz Domański,

Latinitas [...] to nie tylko 'łacina', ale i 'łacińskość', czyli bycie częścią świata łacińskiego, tego świata, którego zaczątkiem stało się prastare Latium i jego społeczność, a gdy ta zdominowała sąsiednie plemiona i gdy zdominowanie ich zaowocowało nową społecznością, to także po prostu rzymskość i społeczność oraz państwowość rzymska. [?] W późniejszych, po-antycznych okresach rozwoju języka zakres znaczeniowy słowa jeszcze się poszerzył. Nazwą latinitas można było obejmować bardzo zróżnicowane realia świata, w którym mówiono językiem łacińskim, a nawet, rzec wolno, odnosić ją do całości jego kultury i jego cywilizacji⁴.

W odniesieniu do epoki, w której powstała większość wykorzystanych w niniejszym tomie źródeł (stulecia XVI i XVII), oznacza to, że ich "łacińskość" pozostaje w bliskim związku z wypracowaną i spopularyzowaną w tym czasie antropologiczną ideą humanitas oraz z renesansowym humanizmem, tu rozumianym jako ruch intelektualny i program edukacyjny o profilu filologicznym, a więc dowartościowujący studia humanitatis, to jest gramatykę, poetykę, retorykę i historię oraz – wskazującą ich właściwy cel – filozofię moralną (etykę) ⁵. Między ideą humanitas a humanizmem zachodzi ścisły związek, który za Aliną Nowicką-Jeżową można w największym skrócie ująć następująco:

Nadzieje, które humaniści wiązali ze studium gramatyki i pracą filologiczną, wynikały z fascynacji darem mowy, wyróżniającym człowieka wśród zwierząt. Język traktowany był przez nich jako istotowa właściwość ludzka, narzędzie poznania struktury świata (gramatyka) i jego zjawisk (leksyka), a zarazem depozyt mądrości zbiorowej, miejsce formowania się tożsamości i trwania pamięci zbiorowej⁶.

Te właśnie idee przyświecały autorom tekstów, o których mowa w tej książce, i to nie tylko kojarzonym zwykle z humanizmem i określanym mianem humanistów, takim jak Filip Melanchton, Szymon Szymonowic czy Roland Desmarests. Humanistyczna edukacja – nawet jeśli traktowana była jedynie jako wstęp do dalszych, "wyższych" (np. teologicznych) studiów – zapewniała humanistyczny szlif praktycznie wszystkim ówczesnym uczonym⁷. Widać go w pozostającej pod wpływem klasycznych wzorców retorycznych i genologicznych stylistyce tekstów, w typowo humanistycznej, bo literackiej i antykwarycznej erudycji lub w fascynacji emblematyką takich autorów, jak Jeremias Drexel z jednej strony – typowy i zarazem najbardziej znany w XVII w. przedstawiciel humanizmu jezuickiego – oraz polski karmelita bosy Sebastian od Matki Bożej, dziś znany nielicznym badaczom dawnej emblematyki i raczej z humanizmem niekojarzony.
  Wspomniana wyżej humanistyczna formacja intelektualna, uwidaczniająca się w twórczości dawnych autorów, była też dla nich swoistą przepustką do ponadnarodowej i ponadwyznaniowej respublica litteraria, postulowanej wspólnoty uczonych, której koncepcja, nawiązująca oczywiście do źródeł antycznych, zrodziła się w kręgu kultury humanistycznej. U jej podstaw legła między innymi idea łączącej uczonych przyjaźni (amicitia eruditorum), opartej na wspólnych wartościach etycznych i intelektualnych, którą z takim z zapałem głosiło wielu dawnych autorów (by wspomnieć tylko Jana Kochanowskiego i jego Wykład cnoty), a w formie akademickiej dysertacji przedstawił u schyłku XVII w. mało znany Johannes Schrag. Nietrudno się domyślić, że niejako urzędowym językiem tej rzeczypospolitej uczonych była łacina. To właśnie w tym języku tworzono prace, które publikowano i czytano w całej Europie i dopiero wtórnie tłumaczono na języki wernakularne. Łacina była też głównym – choć oczywiście niejedynym – językiem humanistycznej epistolografii, która w epoce wczesnonowożytnej odgrywała tak istotną rolę jako narzędzie komunikacji, a ponadto służyła do nawiązywania kontaktów, dzięki którym respublica litteraria oraz amicitia eruditorum były jednak czymś więcej niż tylko pięknymi ideami. Udział również polskich autorów w tych listownych rozmowach nieobecnych przyjaciół (amicorum colloquia absentium) oraz inne polonika ukryte w korespondencji dawnych humanistów, podobnie jak europejska recepcja dzieł pisarzy polsko-łacińskich i znacznie liczniejsze ślady recepcji literatury nowołacińskiej w Polsce⁸, są jeszcze jednym i to ważnym świadectwem przynależności przedrozbiorowej Rzeczypospolitej do kultury łacińskiej Europy⁹.

Książka zawiera dziewięć studiów i szkiców na temat wybranych twórców literatury nowołacińskiej XVI-XVII wieku jako reprezentantów ówczesnej reipublicae litterariae – ponadnarodowej i ponadwyznaniowej wspólnoty uczonych, której koncepcja, nawiązująca do źródeł antycznych, zrodziła się w kulturze humanistycznej XV-XVI wieku. U jej podstaw legła między innymi idea łączącej uczonych przyjaźni (amicitia eruditorum), opartej na wspólnych wartościach etycznych i intelektualnych. Niejako urzędowym językiem tej rzeczypospolitej uczonych była łacina. To właśnie w tym języku tworzono prace, które publikowano i czytano w całej Europie i dopiero wtórnie tłumaczono na języki wernakularne. Łacina była też głównym językiem humanistycznej epistolografii, która w epoce wczesnonowożytnej odgrywała istotną rolę jako narzędzie komunikacji, a ponadto służyła do nawiązywania kontaktów między członkami reipublicae litterariae. Udział polskich autorów w tych listownych rozmowach nieobecnych przyjaciół (amicorum colloquia absentium) oraz inne polonika ukryte w korespondencji dawnych humanistów, podobnie jak europejska recepcja dzieł pisarzy polsko-łacińskich i znacznie liczniejsze ślady recepcji literatury nowołacińskiej w Polsce, są jeszcze jednym i to ważnym świadectwem przynależności przedrozbiorowej Rzeczypospolitej do kultury łacińskiej Europy. Przywołane wyżej najważniejsze pojęcia i tematy zostały rozwinięte i uszczegółowione w poszczególnych studiach i szkicach. Utrzymane w poetyce autonomicznych tekstów, pozostają one ze sobą w bliskim, dialogicznym niejako związku, przedstawiając i naświetlając wspomniane wyżej zagadnienia z odmiennej perspektywy, często wyznaczonej przez postaci i dzieła mało znane lub z pozoru mało istotne, które jednak starano się usytuować i przedstawić w możliwie szerokim kontekście współczesnej im kultury polskiej i europejskiej. W pierwszym rozdziale, w nawiązaniu do rozprawy Johanna Schraga (Johannes Schragius) Dissertatio academica de amicitia eruditorum ad ideam Plinii Secundi praesertim delineata (Strasburg 1696), zrekonstruowana została humanistyczna koncepcja przyjaźni uczonych (amicitia eruditorum). W rozdziale drugim ukazano jej związek z humanistyczną epistolografią. Rozdział trzeci poświęcony został obecnym w niej polonikom – korespondencji polskich i europejskich humanistów oraz świadectwom zainteresowania dawną Polską w listach autorów obcych. Ich przykładem jest m.in. list francuskiego humanisty Rolanda Desmarestsa (1594-1653) do Jeana-François Sarrasina (1614-1654) oraz zawarty w nim utwór Aloisiae Gonzagae ad Ladislaum Poloniae Regem sponsum proficiscentis propempticum (Pieśń pożegnalna dla Ludwiki Gonzagi, udającej się w drogę do swojego męża, króla Polski Władysława), któremu poświęcony został czwarty rozdział książki. W rozdziale piątym przedstawiono najważniejsze świadectwa recepcji niemieckiej literatury nowołacińskiej w dawnej Rzeczypospolitej oraz recepcji dzieł polskich autorów nowołacińskich w krajach niemieckojęzycznych. Egzemplifikacją obu tych zjawisk jest znajomość dzieł bawarskiego jezuity Jeremiasa Drexela w Polsce, której dotyczy rozdział szósty, oraz twórczości Szymona Szymonowica w Niemczech, o czym mowa w rozdziale ósmym. Szymona Szymonowica dotyczy również rozdział siódmy, poświęcony nieznanym aspektom biografii i twórczości tego nowołacińskiego poety. W rozdziale dziewiątym przedstawiono postać oraz najważniejsze dzieło – zbiór emblematów maryjnych Firmamentum symbolicum (1652) – siedemnastowiecznego karmelity polskiego Sebastiana a Matre Dei. Integralną częścią książki jest bibliografia, obejmująca teksty źródłowe oraz opracowania, i indeks nazwisk.

SPIS TREŚCI

Słowo wstępne
I. Przyjaźń uczonych
II. Amicorum colloquia absentium. Przyjaźń i epistolografia w humanistycznej respublica litteraria
III. Jeszcze o polonikach w humanistycznej epistolografii XVI-XVII wieku
IV. Rolanda Desmarests'a Aloisiae Gonzagae ad Ladislaum Poloniae Regem sponsum proficiscentis propempticum. Przyczynek do dziejów polsko-francuskich związków kulturalnych w XVII wieku
V. Barbara quae fuerant regna latina fiunt. Polsko-niemieckie związki kulturalne XVI-XVIII wieku w perspektywie neolatynistyki
VI. Drexel w Polsce (XVII-XVIII wiek). Rekonesans
VII. Szymon Szymonowic – poeta nieznany?
VIII. Nieznana edycja Imagines diaetae Zamoscianae i ich wydawca
IX. Firmamentum symbolicum Sebastiana od Matki Bożej. Prolegomena filologiczne
Nota bibliograficzna
Bibliografia
Indeks nazwisk