Eliasz Pielgrzymowski
Apostrofa panegiryczna
oprac. i tłum. Bartosz Awianowicz
Wydawnictwo Neriton
Warszawa 2012
Biblioteka Dawnej Literatury
Popularnej i Okolicznościowej, t. 10
O autorze i książce
Eliasz Pielgrzymowski (zm. 1605), szlachcic herbu Nowina, uczestnik kampanii pskowskiej Batorego i rajdu Krzysztofa Radziwiłła "Pioruna" w głąb państwa moskiewskiego, członek poselstw do Moskwy w roku 1583 (do Iwana Groźnego) i 1600–1601 (do Borysa Godunowa), od 1586 r. pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Opublikował drukiem trzy łacińskie panegiryki na cześć Radziwiłłów i Tyszkiewiczów oraz prozaiczne żywoty bohaterów Starego Testamentu De heroibus in Dei Ecclesia liber unus. Jego najobszerniejszym dziełem było zachowane jedynie w tradycji rękopiśmiennej Poselstwo i krótkie spisanie rozprawy z Moskwą – polskojęzyczna, wierszowana relacja z dyplomatycznej misji polsko-litewskiej do Borysa Godunowa. Mimo że Pielgrzymowski nie odznaczał się wybitnym talentem, zasługuje na uwagę jako naoczny świadek większości opisywanych przez siebie wydarzeń.
Dedykowana Krzysztofowi Radziwiłłowi "Piorunowi" łacińskojęzyczna Panegyrica apostrophe (Apostrofa panegiryczna) jest najwcześniejszym z drukowanych panegiryków Eliasza Pielgrzymowskiego. Utwór ukazał się w 1583 r. w krakowskiej oficynie Piotrkowczyka. Główną, prozaiczną część utworu wypełnia pochwała hetmana polnego litewskiego, zwłaszcza zaś jego słynnego zagonu z 1581 r. w głąb państwa Iwana Groźnego. Czyny wojenne Radziwiłła w ujęciu panegirysty przewyższają nie tylko dokonania wodzów antycznych, lecz również mitycznych herosów: Ulissesa i Herkulesa. Natomiast wzorem patriotyzmu i pobożności jest dla hetmana polnego jego własny ojciec – Mikołaj Radziwiłł "Rudy". W warstwie elokucyjnej Pielgrzymowski chętnie parafrazuje zdania Erazma z Rotterdamu, Paola Manuzia i Geronima Cardana, zaś umieszczone przed i po prozaicznym panegiryku elegie są w znacznym stopniu centonami złożonymi z dystychów Eliasa Corvinusa. Apostrofa nie jest więc utworem oryginalnym, lecz zasługuje na uwagę jako utwór autora oczytanego i zdradzającego aspiracje humanistyczne.