Godfryd de Vinsauf
Nowa Poetyka (Poetria nova)
przekład i opracowanie Dorota Gacka
Warszawa 2007
Instytut Badań Literackich
Bibliotheca Litterarum Medii Aevi
Dorota Gacka, Godfryd de Vinsauf i jego dzieło
W zasadzie wszystko, co wiemy o życiu Godfryda de Vinsauf (de Vino Salvo) ogranicza się do kilku krótkich informacji zawartych w jego dziele Poetria nova. W Dedykacji napisał on o sobie, że mieszkał w Anglii, że stamtąd wyjechał do Rzymu (w. 31-33) i że swój utwór przygotował jako szczególny podarunek dla papieża Innocentego III (w. 1-42), który sprawował swój pontyfikat w latach 1198-1216. Epilog wskazuje, że Godfryd należał do stronników Jana bez Ziemi oraz że doświadczył hojności wysoko postawionego duchownego o imieniu William, który jest identyfikowany jako William de Sanctae Mariae Ecclesia, biskup Londynu, lub jako William Wrotham, archidiakon Tauton.
Istnieje też inna, mniej pewna tradycja, według której Godfryd urodził się w Normandii, a pierwsze nauki pobierał w St. Frideswide w Oxfordzie. Potem powrócił na kontynent, aby studiować w Paryżu i we Włoszech. W Paryżu, pokłóciwszy się z pewnym Robertem, naraził się na gniew biskupa Adama i był zmuszony prosić o łaskę arcybiskupa Canterbury. Później, może dzięki wstawiennictwu przełożonego, powrócił do Anglii, by zostać tutorem, tj. wychowawcą sprawującym nadzór nad studiami przydzielonej mu grupy młodzieży, w Hampton. Za pontyfikatu Innocentego III został wysłany z Anglii z misją do Watykanu. Wtedy nawiązał kontakty ze Stolicą Apostolską.
Wzmianki o Godfrydzie jako nauczycielu retoryki znajdują się u Gerwazego z Melkley w jego Ars versificatoria napisanej przed 1216 r., u Eberharda z Bremy w dziele zwanym Laborintus (przed 1280) oraz u Mikołaja Triveta w jego Annales Sex Regum Angliae (przed 1328). Eberhard, a także Jan z Garlandii czerpali wiele z Godfryda, a zwłaszcza z jego nauki o amplifikacji. Znał jego dzieła również Chaucer (1343-1400), który nie tylko wymienił jego imię, lecz także w dwóch miejscach zacytował prawie dosłownie.
Godfrydowi przypisywano wiele dzieł o charakterze naukowym i literackim. E. Faral uważa, że z całą pewnością spod pióra tego pisarza wyszła Poetria nova, a z dużym prawdopodobieństwem: Documentum de modo et arte dictandi et versificandi, Summa de coloribus rhetoricis i [Versus de interdicto in Angliam]. Inne dzieła nie należą do niego, choć np. jedno z nich, traktat o przechowywaniu wina i pielęgnowaniu winorośli (De vino et vitibus conservandis), przyczyniło się do nadania mu przydomka de Vino Salvo.
Według E. Farala , a także E. Gallo, Poetria nova powstała między 1208 a 1214 r. Wskazują na to odniesienia w jej tekście do następujących historycznych wydarzeń: do śmierci Ryszarda Lwie Serce w 1199 r., do zdobycia Jerozolimy przez Saladyna w 1187 r., do jednej z dwóch wypraw krzyżowych: albo czwartej (1201-1204), która jako jedyna przypadła na czas pontyfikatu Innocentego III, albo piątej, która została zainicjowana przez tego papieża, aczkolwiek zaczęła się dwa lata po jego śmierci, i wreszcie do sporu między Janem bez Ziemi a Innocentym III, mającego miejsce w latach 1207-1214. Podobnie datuje ten utwór J. B. Kopp, przesuwając jednak granicę ante quam na rok 1213. Taka datacja łączy dzieło Godfryda z innymi średniowiecznymi traktatami teoretyczno-literackimi oraz z okresem szczególnego nasilenia zainteresowań literackich w Europie zachodniej.
Użyty w tytule dzieła termin poetria należał do potocznego słownictwa teoretycznego w XII–XIII w., natomiast określenie nova można rozumieć jako znak dominującej w tym okresie tendencji do tworzenia teorii literackiej reinterpretującej starożytną poetykę i retorykę. W wypadku Godfryda mamy do czynienia z próbą unowocześnienia tradycji stworzonej przez Ars poetica Horacego, z drugiej zaś strony – wsparcia koncepcji poezji na podłożu sztuki retorycznej znanej w tej epoce głównie za pośrednictwem De inventione Cycerona, Rhetorica ad Herennium, która wówczas była uważana za cycerońską, a nadto powstających we wczesnym średniowieczu dzieł obejmowanych terminem rhetores minores.
Poetria nova jest obszernym traktatem wierszowanym. Składa się z 2116 heksametrów. Jej układ zasadniczo odpowiada retorycznym partes (inventio – dispositio – elocutio – memoria – pronuntiatio), w szczegółach jednak odbiega od tradycyjnego układu części, a także zmienia ich proporcje. Uderza zwłaszcza przesunięcie teorii amplifikacji i abrewiacji z inventio (wynalezienia) do teorii kompozycji dzieła (dispositio) oraz rozbudowanie części poświęconej stylowi (elocutio), w której wiele miejsca zajmuje znamienna dla średniowiecznej estetyki literackiej teoria "trudnego" i "łatwego" zdobienia (ornatus difficilis – ornatus facilis). Tekst wywodu teoretycznego jest przeplatany ogromną liczbą przykładów poetyckich. Dotychczasowi wydawcy i tłumacze Poetrii przypisywali je Godfrydowi, jednakże przynajmniej część z nich została zaczerpnięta z dzieł innych autorów, zarówno średniowiecznych jak i starożytnych. Ponieważ Godfryd nie przytacza ich dokładnie, niełatwa jest ich identyfikacja. Pisząca te słowa starała się zlokalizować wszelkie similia w miarę swoich możliwości. Być może udostępnienie przekładu w większym stopniu przyczyni się do rozwikłania tej zagadki. Styl pisarza obfitujący w dużą ilość figur stylistycznych wykazuje związek z wzorami twórczości poetyckiej i epistolograficznej Sydoniusza (V w.).
Poetria nova była podręcznikiem poetyki niezmiernie popularnym w całej Europie w XIII i XIV w. Zachowały się liczne jej kopie oraz informacje poświadczające powszechną znajomość dzieła w toku nauczania na poziomie trivium nie tylko w szkołach katedralnych, ale też na uniwersytetach. W Polsce uczono sztuki poetyckiej według Godfryda już w XIV w., a w ciągu XV stulecia jego dzieło należało do kanonu obowiązkowych podręczników zarówno na Wydziale Sztuk Uniwersytetu Krakowskiego, jak też w katedrach prywatnych, zwłaszcza fundacji Katarzyny Mężykowej oraz Tomasza Nowki. M. Markowski w artykule Tendencje rozwojowe piętnastowiecznej retoryki krakowskiej przytacza niezmiernie interesujący fragment rozporządzenia zachowanego w Archiwum UJ (rkps. 63, s. 17):
"Collegiatus domini Nowkonis iuxta dispositionem sui privilegii pro oratoria institutione exercitet in Rhetorica, aut legat libros infrascriptos, videlicet Novam poetriam Ganifredi, Labirintum, Rhetoricas Tulli, Cronicam Vincencii".
"Nauczyciel [z katedry] pana Nowki, zgodnie z rozporządzeniem [dotyczącym] jego przywileju, dla kształcenia wymowy niech ćwiczy na Retoryce, albo niech czyta książki niżej wymienione, a mianowicie Poetrię nową Godfryda, Laborintus, [obie] Retoryki Tulliusza, Kronikę Wincentego".
Fragment ten poświadcza wspomnianą wcześniej popularność dzieła.
Spis treści
Teresa Michałowska: Słowo od redakcji
Dorota Gacka: Godfryd de Vinsauf i jego dzieło
Bibliografia