Proza staropolska
red. Krystyna Płachcińska i Marcin Bauer
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Łódź 2011
Słowo wstępne
Tom, który oddajemy do rąk Czytelników, stanowi podsumowanie konferencji naukowej Proza staropolska, zorganizowanej przez Katedrę Literatury Staropolskiej i Nauk Pomocniczych UŁ między 19 a 21 października 2009 roku. Za cel sesji, której pomysłodawcami byli Michał Kuran i Marcin Bauer, obraliśmy potrzebne (naszym zdaniem) przypomnienie dotychczasowego stanu badań nad staropolską prozą oraz rozważenie jej miejsca w kulturze dawnej Rzeczypospolitej. Uznając, że proza stanowi obszar piśmiennictwa niedoceniony w badaniach w sposób wystarczający (i w rezultacie jest słabiej rozpoznana niż poezja) pragnęliśmy, by przedmiotem zainteresowania referentów stały się nie tylko formy ściśle beletrystyczne, ale też inne rodzaje piśmiennicze, będące wyrazem życia społeczeństwa doby staropolskiej, jak historiografia, pamiętnikarstwo, oratorstwo i publicystyka.
Propozycja nasza spotkała się z żywą reakcją środowiska "staropolan" – udział w konferencji zadeklarowali przedstawiciele prawie wszystkich ważniejszych ośrodków naukowych w kraju, a także goście z Litwy. W ciągu trzech dni obrad wygłoszono ponad trzydzieści referatów, które zaowocowały interesującą, merytoryczną dyskusją (jej autoryzowany stenogram zamieszczamy na końcu zbioru). Żałujemy, że nie wszystkie przedstawione przez uczestników sesji studia mogły się ostatecznie znaleźć w niniejszym tomie. Z satysfakcją przyjęliśmy natomiast artykuły od autorów, którzy z różnych przyczyn nie mogli wziąć udziału w łódzkim spotkaniu badaczy dawnej prozy.
Otrzymane teksty postanowiliśmy podzielić na cztery grupy problemowe, w ich obrębie szeregując rozprawy w porządku chronologicznym analizowanych dzieł i zjawisk. Pierwszej z nich nadaliśmy tytuł W kręgu retoryki. Rozpoczyna ją artykuł Argument w "Stadle małżeńskim" Jana Mrowińskiego jako narzędzie kreowania modelu związku Ewy Cybulskiej-Bohuszewicz z Instytutu Badań Literackich PAN. Tekst przedstawia nowoczesne poglądy autora XVI-wiecznego traktatu, propagującego ideę małżeństwa z miłości, odmienną od Rejowej wizji małżeństwa "poćciwego", w którym miłość nie musi być najważniejsza. Następnie, w studium Między "laus" a "vituperatio", czyli o retoryczności trzech staropolskich satyr małżeńskich Monika Szczot z Uniwersytetu Adama Mickiewicza omawia trzy staropolskie satyry małżeńskie z XVII wieku, połączone tematycznymi, genologicznymi i intertekstualnymi zależnościami: Złote jarzmo małżeńskie, (przypisywane Abrahamowi Prowanie z Poremby), Gorzką wolność młodzieńską albo odpowiedź na Złote jarzmo małżeńskie (której autorem był prawdopodobnie Andrzej Żydowski) oraz Żonę wyćwiczoną (skróconą przeróbkę Złotego jarzma). Michał Kuran z Uniwersytetu Łódzkiego w tekście Adresaci i poetyka listów dedykacyjnych w "Kronice Sarmacyjej europskiej" Aleksandra Gwagnina analizuje przyczyny wyboru adresatów ośmiu listów dedykacyjnych, jak też stopień ich zaangażowania w mecenat literacki, omawia także rządzącą się regułami retorycznymi epistolograficzną strukturę tych przypisań. Autor dostrzegł, iż siedem listów zbudowanych zostało według tego samego schematu konstrukcyjnego, natomiast kompozycja pierwszego jest znacząco inna od pozostałych, choć Gwagnin skorzystał w nim z tego samego zasobu topiki epistolarnej. W czwartym artykule, zatytułowanym Eklektyzm retoryki Gerarda Johanna Vossiusa na podstawie "Elementa rhetorica" , Barbara Popiel z Uniwersytetu Szczecińskiego przedstawia refleksje nad znaczeniem podręcznika Gerarda Johanna Vossiusa dla staropolskiej prozy retorycznej. Mariola Jarczykowa z Uniwersytetu Śląskiego w studium Oratorska oprawa "przyznawania lat" Januszowi Radziwiłłowi (1612-1655) omawia z kolei mowy okolicznościowe towarzyszące symbolicznemu uznaniu pełnoletności przyszłego hetmana wielkiego litewskiego, które zostały wygłoszone podczas obrad Trybunału Wileńskiego w 1628 roku. Następnie Jacek Głażewski z Uniwersytetu Warszawskiego w tekście Strategie polemiczne w piśmiennictwie politycznym z okresu panowania Jana Kazimierza Wazy podejmuje problematykę prozy o charakterze politycznym, postulując jej warsztatowe równouprawnienie w badaniach historycznoliterackich. Artykuł Struktura oracji pożegnalnych z sejmu abdykacyjnego w 1668 roku Krystyny Płachcińskiej z Uniwersytetu Łódzkiego przynosi analizę trzech mów popisowych, wygłoszonych przez Jana Kazimierza lub podkanclerzego Olszowskiego w czasie sejmu abdykacyjnego. Autorka zauważa, że choć oracje te nie powielają żadnego znanego wzorca, to zachęcają do poszukiwania powinowactw ze strukturą apobaterionu. W studium Mówcy XVII wieku w "Swadzie polskiej" Jana Ostrowskiego-Daneykowicza Maria Barłowska z Uniwersytetu Śląskiego dokonuje szczegółowego omówienia monumentalnej antologii mów publicznych i okolicznościowych z XVII wieku, opracowanej i wydanej w 1745 roku przez ówczesnego sekretarza królewskiego. Dział ten zamyka tekst "Dzieje wymowy w Polsce" Wilhelma Bruchnalskiego: refleksje po stu latach Jakuba Z. Lichańskiego z Uniwersytetu Warszawskiego. Autor przedstawia w nim opublikowaną w roku 1918 syntezę, będącą wciąż jedną z podstawowych prac opisujących tak istotny przedmiot badań literatury I Rzeczypospolitej, jakim jest proza. Jego zdaniem prace Bruchnalskiego, mimo nowej literatury przedmiotu i wskazanych błędów, są nadal ważne jako wykaz autorów godnych badania i stanowią nieocenione źródło dla dalszych badań nad praktyką retoryczną w Polsce do schyłku wieku XIX.
Drugą grupę tekstów zaliczyliśmy do bloku Różnorodność gatunkowa. Otwiera go rozprawa Edmunda Kotarskiego z Uniwersytetu Gdańskiego Siedemnastowieczne biografie gdańskiej elity władzy, poświęcona niemieckojęzycznym prozatorskim portretom burmistrzów, rajców, ławników i sędziów nadbałtyckiej metropolii. Następnie, w artykule zatytułowanym Podróż do Cocagne. "Peregrynacja Maćkowa", Witold Wojtowicz z Uniwersytetu Szczecińskiego porusza problem kreacji "Kraju Jęczmiennego" w znanym staropolskim romansie. W trzecim tekście – Uszlachetnianie prawdy w "Przewagach elearów polskich" – Radosław Sztyber z Uniwersytetu Zielonogórskiego analizuje kwestię prawdy i prawdomówności w apologetycznym pamiętniku Wojciecha Dembołęckiego z udziału lisowczyków w walkach pierwszych lat wojny trzydziestoletniej. Anna Nowicka-Struska z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w artykule Kształtowanie wyobrażeń o Dalekim Wschodzie w piśmiennictwie polskim pierwszej połowy XVII wieku omawia następnie dawne "opisania" Chin, Japonii, Tybetu i Wietnamu, zarówno autorstwa Polaków, jak i przekłady z relacji obcokrajowców. Kolejnym studium jest Kreacja Jeremiego Michała Wiśniowieckiego w barokowym pamiętnikarstwie Piotra Borka z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie, poświęcone różnym aspektom wielowymiarowej charakterystyki kniazia Jaremy w dawnych pamiętnikach. Tekst Szczególny rodzaj dziennika podróży. O pamiętnikach niewoli moskiewskiej Stanisława Niemojewskiego i Adama Kamieńskiego Dłużyka Marcina Bauera z Uniwersytetu Łódzkiego prezentuje dwie siedemnastowieczne relacje z jenieckiego pobytu w Rosji. Autor koncentruje się na wpływie, jaki niezwykła sytuacja autorów miała na kształtowanie pamiętnikarskiego wizerunku obcego kraju i jego mieszkańców. Referat Małgorzaty Krzysztofik z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego Rozważania o cierpieniu w prozie kalendarzowej XVII wieku poświęcony jest niedocenianym źródłom poznania kultury staropolskiej – drukowanym kalendarzom. Autorka zajmuje się w nim obecną w prozie kalendarzowej tematyką chorób, fizycznego bólu i cierpienia. Blok ten zamyka artykuł Jana Okonia (Kraków) O prozie w dramacie staropolskim (pomiędzy Dominikiem Rudnickim a Wacławem Potockim) . Autor omawia zachowane w odpisie Romana Pollaka intermedia prozą Dominika Rudnickiego, poety jezuity z przełomu XVII i XVIII wieku i dowodzi, że ich prozaiczna forma stanowi zupełne novum w dziejach polskiej dramaturgii, nie tylko zakonnej. Wskazuje też na zbiór fraszek narracyjnych Wacława Potockiego jako na żywą tradycję dla jezuickiego dramaturga i źródło pomysłów fabularnych.
Trzecia grupa rozpraw została objęta tytułem Filozofia i teoria literatury. Rozpoczyna ją artykuł Jan Kochanowski jako czytelnik "Dialoghi d'amore" Leona Hebrajczyka (na podstawie "Wzoru pań mężnych") Marty Wojtkowskiej-Maksymik z Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka przedstawia w nim niedokończony, wydany już po śmierci poety utwór, który stanowił prawdopodobnie początkową część planowanego zbioru. Jej zdaniem w cyklu tym, wzorowanym na Cnotach kobiet i Opowieściach miłosnych Plutarcha, poeta czarnoleski jawi się jako znawca tradycji neoplatońskiej. W kolejnym tekście, zatytułowanym Staropolska "ars historica" Szymona Starowolskiego, Michał Czerenkiewicz z Uniwersytetu Warszawskiego przedstawia dzieło Starowolskiego jako ważne ogniwo w zaszczepianiu na gruncie polskim najnowszej myśli teoretycznej z zakresu historii i podkreśla jego aspekt wychowawczy. Nawiązania do koncepcji Arystotelejskich u Macieja Kazimierza Sarbiewskiego omawia następnie w artykule Kategoria przyjemności estetycznej w traktacie teoretycznoliterackim M. K. Sarbiewskiego "De perfecta poesi" Katarzyna Janus z Akademii Jana Długosza w Częstochowie. Blok ten kończy studium Słowo w prozaicznym romansie polskiego baroku Pawła Bohuszewicza z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, podejmujące bachtinowską kwestię wielogłosowości i wielojęzyczności, która w polskim prozaicznym romansie barokowym (w odróżnieniu od tego rodzaju utworów zachodnioeuropejskich) niemal nie występuje.
Czwarty i ostatni blok artykułów to Proza religijna. W pierwszym tekście Argumentacja hagiograficzna w tekstach maryjnych Piotra Skargi. Na przykładzie utworu "O poczęciu niepokalanym Matki Bożej, krótkie wyznanie" Katarzyna Kiszkowiak z Uniwersytetu Gdańskiego przedstawia argumenty natury teologicznej (w tym także dogmatycznej) stosowane przez Piotra Skargę w Żywotach świętych – pierwszym polskim kompendium hagiograficznym. W referacie Ciało Chrystusa w "Rozmyślaniach sandomierskich" Kaspra Drużbickiego Wojciech Grupiński z Uniwersytetu Adama Mickiewicza omawia pochodzący z 1624 roku utwór, który powstał w kręgu oddziaływania najsłynniejszego instruktarza duchowości katolickiej – Exercitia spiritualia św. Ignacego Loyoli. W kolejnym tekście, zatytułowanym "Kto ma oczy jasne, może obaczyć piekło na tym świecie?. Świat barokowy w postyllach Konstantego Szyrwida i Piotra Skargi, Viktorija Vaitkevičiuté z Litewskiej Biblioteki Narodowej im. M. Mažvydasa w Wilnie dokonuje porównania kazań Skargi i Szyrwida pod względem poruszanej tematyki, różnic i podobieństw w kreowaniu wizerunku człowieka wierzącego, interpretacji Biblii, stosowania alegorii i metafor, a także sposobu, w jaki ujawnia się w nich barokowe spojrzenie na świat. Następny jest tekst Filolog czytający postyllę. Na przykładzie "Arki Testamentu" Szymona Starowolskiego Piotra Barana z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor podejmuje się analizy niewielkiego fragmentu twórczości polskiego kaznodziei, badając w szczególności sposoby funkcjonowania cytatów biblijnych i innych źródeł. W artykule Czym budowali się czytelnicy "Pamiątki krótkiej braciej koadiutorów Societatis Iesu" Wojciecha Wijuka Kojałowicza? Bernadetta M. Puchalska-Dąbrowska z Uniwersytetu w Białymstoku porusza problem kształtowania wzorców osobowych w zbiorze żywotów zakonnych siedemnastowiecznego wileńskiego jezuity. Tekst Katarzyny Kaczor-Scheitler z Uniwersytetu Łódzkiego Proza medytacyjna Teresy Petrycówny wobec tradycji biblijnej ukazuje oddziaływanie Nowego Testamentu na analizowane utwory norbertanki. Wskazane przykłady pokazują, że Petrycówna najczęściej odnosiła się do listów św. Pawła oraz do Ewangelii, co odzwierciedlało siedemnastowieczny sposób odczytywania i interpretowania sparafrazowanego słowa Bożego. Beata Łukarska z Akademii Jana Długosza w referacie Między liryzmem a naturalizmem w tekstach pasyjnych polskiego baroku przedstawia następnie literackie wyobrażenia męki Chrystusa w towarzyszącym misteriom utworach prozatorskich z XVII wieku. Tom zamyka artykuł Postać świętej Marii Magdaleny w XVIII-wiecznej prozie polskiej Magdaleny Kuran z Uniwersytetu Łódzkiego. Autorka analizuje kazania, modlitewnik i romans poświęcone świętej. Jej zdaniem utwory te (nawiązując do pism ojców Kościoła, hagiografii, mistyki i pobożności) skupiają w sobie wieki tradycji, która ukształtowała postać Marii Magdaleny dość odległą od biblijnego pierwowzoru.
Spis treści
Słowo wstępne
I. W kręgu retoryki
EWA CYBULSKA-BOHUSZEWICZ, "W jednym ciele dwie duszy": argument w Stadle małżeńskim J. Płoczywłosa Mrowińskiego jako narzędzie budowania modelu związku
MONIKA SZCZOT, Między laus a vituperatio, czyli o retoryczności trzech staropolskich
satyr małżeńskich
MICHAŁ KURAN, Adresaci i poetyka listów dedykacyjnych w Kronice Sarmacyjej europskiej Aleksandra Gwagnina
BARBARA POPIEL, Eklektyzm retoryki Gerarda Johanna Vossiusa na podstawie Elementa rhetorica
MARIOLA JARCZYKOWA, Oratorska oprawa "przyznawania lat" Januszowi Radziwiłłowi (1612–1655)
JACEK GŁAŻEWSKI, Strategie polemiczne w piśmiennictwie politycznym z okresu panowania
Jana Kazimierza Wazy
KRYSTYNA PŁACHCIŃSKA, Struktura oracji od tronu wygłoszonych na sejmie abdykacyjnym
w 1668 roku
MARIA BARŁOWSKA, Mówcy XVII wieku w Swadzie polskiej... Jana Ostrowskiego-Daneykowicza
JAKUB Z. LICHAŃSKI, Dzieje wymowy w Polsce Wilhelma Bruchnalskiego: refleksje po stu latach
II. Różnorodność gatunkowa
EDMUND KOTARSKI, Siedemnastowieczne biografie gdańskiej elity władzy
WITOLD WOJTOWICZ, Podróż do Cocagne. Peregrynacja Maćkowa
RADOSŁAW SZTYBER, Uszlachetnianie prawdy w Przewagach elearów polskich
ANNA NOWICKA-STRUSKA, Kształtowanie wyobrażeń o Dalekim Wschodzie
w piśmiennictwie polskim pierwszej połowy XVII wieku
PIOTR BOREK, Kreacja Jeremiego Michała Wiśniowieckiego w barokowym pamiętnikarstwie
MARCIN BAUER, Szczególny rodzaj dziennika podróży. O pamiętnikach niewoli moskiewskiej
Stanisława Niemojewskiego i Adama Kamieńskiego Dłużyka
MAŁGORZATA KRZYSZTOFIK, Rozważania o cierpieniu w prozie kalendarzowej XVII wieku
JAN OKOŃ, O prozie w dramacie staropolskim (pomiędzy Dominikiem Rudnickim a Wacławem Potockim)
III. Filozofia i teoria literatury
MARTA WOJTKOWSKA-MAKSYMIK, Jan Kochanowski jako czytelnik Dialoghi d'amore Leona Hebrajczyka (na podstawie Wzoru pań mężnych)
MICHAŁ CZERENKIEWICZ, Staropolska ars historica Szymona Starowolskiego
KATARZYNA JANUS, Kategoria przyjemności estetycznej w traktacie teoretycznoliterackim
Macieja Kazimierza Sarbiewskiego De perfecta poesi
PAWEŁ BOHUSZEWICZ, Słowo w prozaicznym romansie polskiego baroku
IV. Proza religijna
KATARZYNA KISZKOWIAK, Argumentacja hagiograficzna w tekstach maryjnych Piotra Skargi.
Na przykładzie utworu O poczęciu niepokalanym Matki Bożej, krótkie wyznanie
WOJCIECH GRUPIŃSKI, Ciało Chrystusa w Rozmyślaniach sandomierskich Kaspra Drużbickiego
VIKTORIJA VAITKEVIČIUTE, "Kto ma oczy jasne, może obaczyć piekło na tym świecie?.
Świat barokowy w postyllach Konstantego Szyrwida i Piotra Skargi
PIOTR BARAN, Filolog czytający postyllę. Na przykładzie Arki Testamentu... Szymona Starowolskiego
BERNADETTA M. PUCHALSKA-DĄBROWSKA, Czym budowali się czytelnicy Pamiątki krótkiej braciej koadiutorów Societatis Iesu Wojciecha Wijuka Kojałowicza?
KATARZYNA KACZOR-SCHEITLER, Proza medytacyjna Teresy Petrycówny wobec tradycji biblijnej
BEATA ŁUKARSKA, Między liryzmem a naturalizmem w tekstach pasyjnych polskiego baroku
MAGDALENA KURAN, Św. Maria Magdalena w prozie XVIII wieku
Stenogram z dyskusji na konferencji naukowej Proza staropolska
Indeks osób