Reformacja w dawnej Rzeczypospolitej
i jej europejskie konteksty.
Postulaty badawcze.
red. nauk. Piotr Wilczek
IBI - Sub Lupa
Warszawa 2010
Reformacja w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej. Postulaty badawcze – wprowadzenie do lektury
Przedstawiana czytelnikom praca zbiorowa poświęcona jest postulatom badawczym dotyczącym szeroko rozumianej reformacji w dawnej Rzeczypospolitej i jej europejskich kontekstów. Publikacja stanowi rezultat rozmów prowadzonych podczas roboczego seminarium Komisji do Badań nad Reformacją w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej, które odbyło się w dniach 18 i 19 grudnia 2009 r. w Warszawie. Spotkali się na nim badacze z kilku krajów zainteresowani tą problematyką, reprezentujący młode i średnie pokolenie.
Taki był właśnie pomysł związany z utworzeniem Komisji: chodziło o zgromadzenienaukowców młodszej generacji, zaangażowanych w badanie reformacji w tym regionie,pochodzących z różnych krajów, szukających forum (zarówno rzeczywistego, jaki wirtualnego/internetowego), na którym mogliby dzielić się wynikami swych prac,prowadzonych często bez intensywnych kontaktów z innymi osobami o podobnychzainteresowaniach. Pomysł powołania komisji zrodził się w czasie rozmów prowadzonychprzez niektórych uczestników seminarium zorganizowanego w Krakowie w lipcu2009 r. przez prof. Howarda Hotsona z Uniwersytetu w Oxfordzie w ramach grantuCultures of Knowledge wspieranego przez Andrew W. Mellon Foundation. Zaułki Starego Miasta i przytulne wnętrza jednej ze staromiejskich restauracji sprzyjały rozmowom o utworzeniu nowego zespołu badawczego, prowadzonym przez Dariusza Bryćkę, Michała Choptianego, Howarda Hotsona, Steff ena Hubera, Alana Rossa, Vladimira Urbánka i piszącego te słowa, który zaproponował swój Instytut jako miejsce działania takiej międzynarodowej komisji badaczy. Wspomnianym wyżej kolegom wdzięczny jestem za tak pozytywną reakcję na moją propozycję. Jednomyślne poparcie prof. Jerzego Axera i Rady Instytutu Badań Interdyscyplinarnych "Artes Liberales" spowodowało, że w listopadzie 2009 r. powołano w Instytucie nową komisję, o której celach i planach piszemy szerzej w końcowej części tej książki.
Entuzjastyczny odzew naukowców z Polski, Czech, Węgier, Francji, Niemiec, Irlandii, Rosji, Słowenii, Wielkiej Brytanii i USA spowodował, że już w grudniu 2009 r. zorganizowaliśmy w siedzibie Kolegium Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego robocze seminarium Komisji. Nie wszyscy zainteresowani mogli przyjechać, ale większość nieobecnych przesłała listy z interesującymi propozycjami badawczymi i wydawniczymi. Warszawskie spotkanie pokazało, że istnieje w środowisku wielka potrzeba kontaktów, wymiany poglądów, pracy nad stworzeniem wspólnych projektów, których nie można udźwignąć w pojedynkę.
Pojawiły się pomysły nowego spojrzenia na problemy kiedyś promowane przez oficjalną politykę naukową, a dziś badawczo zaniedbane, takie jak twórczość Andrzeja Frycza Modrzewskiego, teologia i działalność braci polskich czy problematyka szkolnictwa reformacyjnego, wymagająca zupełnie nowego spojrzenia w kontekście badań zachodnioeuropejskich. To samo dotyczy badań nad rolą kobiet w reformacji, zagadnień konfesjonalizacji humanizmu czy korespondencji renesansowych humanistów ujętej w kontekście zagadnień reformacyjnych.
Uczestnicy spotkania proponowali nowe spojrzenie na rolę kulturowo-społeczną reformacji oraz związki reformacji z republikanizmem. Zwracano uwagę na pilne potrzeby edytorskie, dotyczące zarówno źródeł polskich, jak i tłumaczenia podstawowych źródeł zagranicznych. Postulat wydania polskiego wyboru pism Jana Kalwina sprowokował dyskusję, podczas której okazało się, że po polsku nie wydano też dzieł Filipa Melanchtona, a obecność pism Marcina Lutra jest tylko pozorna, są one bowiem praktycznie niedostępne w obiegu naukowym. Zaniedbania w badaniach nad kręgiem kalwińskim obejmują też pisarzy polskich, czego przykładem była omawiana na seminarium twórczość Daniela Kałaja i Piotra Wacheniusa.
Dyskutowano o problemach kryptoreformacji i erazmianizmu i o reformacyjnej egzegezie biblijnej. W referatach i dyskusjach uczestnicy wskazywali na charakterystyczne dla wielu prac dotyczących polskiej i środkowoeuropejskiej reformacji podejście ideologiczne ukazujące ją jako ruch społeczno-polityczny, a nie ruch religijno-kulturowy, w którym ogromną rolę odegrała teologia i dyskusje dogmatyczne. Podczas rozmów uświadomiliśmy sobie, że nie istnieje opublikowana po polsku obszerna, naukowa, nowoczesna historia polskiej reformacji, przeznaczona dla szerszej publiczności, ale spełniająca jednocześnie najwyższe standardy zgodne z dzisiejszym stanem badań. Jedyne dzieło, które mogłoby spełniać takie oczekiwania zostało opublikowane w Niemczech i napisane przez niemieckiego uczonego (Christoph Schmidt: Auf Felsen gesät. Die Reformation in Polen und Livland. Gött ingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2000). Miejmy nadzieję, że najpóźniej za kilkanaście lat nowocześnie napisana historia polskiej reformacji pojawi się i może zostanie napisana właśnie w kręgu badaczy skupionym wokół Komisji.
Obecność w gronie referentów i dyskutantów badaczy różnych specjalności, reprezentujących nie tylko historię, ale przede wszystkim inne dyscypliny – neolatynistykę, fi lozofi ę, literaturoznawstwo, socjologię czy teologię spowodował, że prezentowany i na seminarium, i w tej książce przegląd badań wydaje się oryginalny i nietypowy dla dominujących od lat punktów widzenia na badania nad reformacją w tej części Europy.
Spotkanie Komisji w grudniu 2009 r. miało charakter roboczego seminarium, które po angielsku trafnie określa się jako work in progress seminar. Zazwyczaj nie publikuje się wyników takich seminariów. Poprosiłem jednak uczestników seminarium, aby spróbowali zawrzeć w formie pisemnej swoje głosy, które często miały charakter luźnych wypowiedzi na podstawie zapisanych punktów lub prezentacji multimedialnych. Wypowiedzi już wtedy mające formę pisemną zostały często poszerzone. W kilku wypadkach włączono do tomu wypowiedzi wcześniej wygłoszone w innych miejscach lub zamówione specjalnie do tego tomu, dotąd niepublikowane, dotyczące kwestii poruszanych na seminarium przez ich autorów. Stąd też duże różnice w objętości – od jednostronicowego komunikatu do dłuższych artykułów. Uznałem jednak, że warto utrwalić wszystkie te wypowiedzi jako świadectwa pewnych sposobów myślenia, często nowych, które być może będą wyznaczać kierunki refl eksji nad reformacją w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej.
Publikacja nasza jest pierwszy tomem serii wydawniczej Reformacja w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej redagowanej przez niżej podpisanego przy współpracy z Radą Programową, do której zgodzili się wejść wybitni profesorowie – znawcy reformacji: Irena Backus (Institut d'histoire de la Réformation, Université de Geneve), Karin Piotr Wilczek (Uniwersytet Warszawski), Friedrich (Centre for Early Modern Studies, University of Aberdeen), Howard Hotson (Modern European History Research Centre & Centre for Early Modern Studies, University of Oxford), Richard Muller (Calvin Th eological Seminary i Calvin College, Grand Rapids) oraz Vladimir Urbánek (Instytut Filozofi i Czeskiej Akademii Nauk).
We współpracy z członkami Rady i współpracownikami naszej Komisji chcielibyśmy w ramach tej serii wydawać następujące rodzaje publikacji:
– prace zbiorowe na temat reformacji, publikowane w języku polskim i/lub angielskim;
– podręczne edycje przekładów wybranych dzieł Jana Kalwina, Filipa Melanchtona i innych reformatorów, które nie są dostępne w Polsce;
– edycje dzieł autorów związanych z reformacją, pochodzących z terenów dawnej
Rzeczypospolitej Obojga Narodów;
– monografi e polskich naukowców, zwłaszcza młodszego pokolenia (np. prace doktorskie na temat problematyki reformacyjnej);
– tłumaczenia na język polski cennych zagranicznych monografi i i tomów zbiorowych dotyczących reformacji europejskiej (nie tylko środkowo- i wschodnioeuropejskiej).
Nasza praca zbiorowa ukazuje się w 450 rocznicę śmierci Jana Łaskiego młodszego – znakomitego humanisty i reformatora Kościoła, jednej z najwybitniejszych postaci w dziejach polskiej i europejskiej reformacji. Tak się złożyło, że w tomie nie ma artykułu poświęconego postulatom badawczym dotyczącym Łaskiego, któremu w ostatnich latach poświęcono zresztą sporo publikacji. Jednak pamięć o Janie Łaskim i jego dokonaniach, a także innych, wspaniałych osiągnięciach polskiej i środkowoeuropejskiej reformacji będzie stale towarzyszyć naszym przedsięwzięciom badawczym.
Piotr Wilczek
Spis treści
Piotr Wilczek
Reformacja w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej. Postulaty badawcze – wprowadzenie do lektury
I. Reformacja w Polsce i Europie – problemy ogólne
Marta M. Kacprzak
Z problemów reformacji XVI wieku. "Kryptoreformacja" – erazmianizm – eklezjologia. Postulaty badawcze dla historii literatury i kultury polskiej
Monika Kuleczka
Reformacja w dawnej Rzeczypospolitej z perspektywy kulturowo-społecznej
Dorota Pietrzyk-Reeves
Republikanizm a reformacja w polskiej myśli politycznej XVI wieku. Postulaty badawcze
Joanna Partyka
Kobiety a reformacja. Postulaty badawcze
Alan S. Ross
The history of knowledge and the Reformation – some thoughts on Poland
Gergely Schreiber-Kovács
The Warsaw Confederation of 1573 and the Hungarian religious toleration laws
II. Republika uczonych: Erasmus – Fricius – Ramus
Jakub Koryl
Konfesjonalizacja humanizmu w Niemczech i Rzeczypospolitej w XVI wieku
Steffen Huber
Polifonia tradycji filozoficznych w "Sylwach" Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Problemy interpretacyjne
Michał Choptiany
Czy istnieje polska recepcja pism Pierre'a de la Ramée? Kilka postulatów badawczych
III. Reformacyjna egzegeza biblijna
Pavel Sokolov
"The morning star of the reformation": John Wycliffe's realistic exegesis
Wojciech Ryczek
Wokół wybranych problemów egzegezy biblijnej – Sokołowski, Keckermann
IV. Praca nad rękopisami, problemy edytorskie
Mariola Jarczykowa
W kręgu reformacyjnej kultury słowa (rękopisy, książka, oratorstwo)
Dariusz Chemperek
"Teologia na co dzień". Postulat wydań krytycznych tekstów protestanckich doby staropolskiej
Anna Skolimowska
Prace nad niemieckojęzyczną częścią korespondencji Jana Dantyszka – perspektywy internetowej publikacji tekstów niemieckich Dantyszka
V. Kalwin i kalwinizm
Piotr Jaskóła
Perspektywiczny wymiar teologii Jana Kalwina
Dariusz M. Bryćko, Piotr Wilczek
"Podręczny Kalwin", czyli wypisy z Kalwina – propozycja wydania polskiego wyboru pism Jana Kalwina
Dariusz M. Bryćko
Polski kalwinizm i irenizm w drugiej połowie XVII w. Współczesne wydanie i omówienie dzieła Daniela Kałaja pt. "Przyjacielska rozmowa ministra ewangelickiego z księdzem katolickim"
Dariusz M. Bryćko
The irenic ecclesiology of the Polish reformer Daniel Kałaj
Mariusz Pawelec
Piotr Wachenius – pisarz bez rodowodu? Rezultaty badań
VI. Radykalna reformacja
Piotr Wilczek
The major concepts of antitrinitarian theology in the 16th century
Jacek Kochanowski
Bracia polscy i humanistyczne zerwanie
Noty o autorach
Selected monographs on the Polish and East-Central European Reformation published in foreign languages
Komisja do Badań nad Reformacją w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej
Comittee on the Study of the Reformation in Poland and East-Central Europe
Indeks nazwisk