Dorota Rojszczak-Robińska
Jak pisano "Rozmyślanie przemyskie"
Wydawnictwo Rys
Poznań 2012.
ZE WSTĘPU
Książka niniejsza jest zmienioną i uzupełnioną wersją rozprawy doktorskiej Wokół Judasza i Piłata, czyli jak powstawały staropolskie apokryfy, która została obroniona w 2008 roku. Tytuł tej pracy był kompromisem pomiędzy pierwszą wersją tematu (Złe postaci Nowego Testamentu w literaturze religijnej polskiego średniowiecza) a tym, co podczas badania materiału pojawiało się jako kwestie uboczne, dodatkowe. Już w trakcie badań bowiem zauważyć można było przesunięcie akcentów – obok pytań o to, w jaki sposób pisarze staropolscy przedstawiali takich bohaterów biblijnych jak Judasz, Piłat, Herod czy Barabasz, pojawiły się nieustannie pytania znacznie bardziej ogólne – jak staropolscy autorzy apokryfów pracowali, jak myśleli, w jaki sposób konstruowali tekst. Już wówczas analiza wybranych obszarów tematycznych nie była głównym celem, lecz podstawowym środkiem do jego osiągnięcia – wątki Judasza i Piłata to dwie ścieżki prowadzące autorkę po tekstach staropolskich.
Zachęcona przez moich Mistrzów decyduję się na porzucenie tych dwóch ścieżek. W tej książce pytam wprost – w jaki sposób autor Rozmyślania przemyskiego pracował nad swoim tekstem, z czego i jak go stworzył. Wprawdzie większość analiz będzie oparta na fragmentach związanych z Judaszem lub Piłatem, wnioski z nich wypływające zostaną jednak zweryfikowane w całym apokryfie. Na plan pierwszy wysuwa się zatem zagadnienie, jak staropolski pisarz rozwiązywał problemy uznawane za trudne nie tylko w średniowieczu, ale również w tradycji wczesnochrześcijańskiej i patrystycznej. Pytanie o proces twórczy to w istocie cały zbiór problemów szczegółowych: jak pisał i jak myślał staropolski autor, co wiedział, jakie były źródła jego wiedzy, w jaki sposób korzystał ze źródeł, jak tłumaczył, w jaki sposób wyjaśniał miejsca trudne. Aby te wszystkie kwestie podjąć, potrzebne okazało się zbadanie, czym kierował się pisarz, dokonując wyboru wątków i określonego sposobu prowadzenia akcji. W tego rodzaju rozważaniach niezwykle pomocne są narzędzia lingwistyczne – uważna analiza języka i stylu tekstu, zwłaszcza w zakresie doboru leksyki czy podejmowanych przez pisarza decyzji składniowych. To, jakie wątki tematyczne pojawiają się w apokryfie, wynika bezpośrednio z wyboru źródeł przez pisarza. Nasza wiedza na ten temat jest wciąż uboga, nie ma bowiem kompendium źródeł do polskich tekstów średniowiecznych, a zwłaszcza do największego z apokryfów staropolskich – Rozmyślania przemyskiego. Nie do przecenienia w tym zakresie są osiągnięcia Aleksandra Brücknera i Tadeusza Dobrzenieckiego, a także wydawców najnowszej transkrypcji Rozmyślania przemyskiego – Wacława Twardzika i Feliksa Kellera. W ostatnich latach do spisu źródeł RP sześćdziesiąt pięć nieznanych dotychczas fragmentów dodał Roman Mazurkiewicz. Autorka tej pracy znalazła dalszych kilkadziesiąt fragmentów źródłowych.
Pojawi się w poniższych rozważaniach także pytanie o to, w jakim celu pisane były staropolskie apokryfy i kto był ich odbiorcą. Zróżnicowanie staropolskich apokryfów w tym zakresie każe zastanowić się nad kompetencją pisarzy: chodzi przede wszystkim o to, czy wszyscy cechowali się podobną wiedzą i zbliżonymi umiejętnościami.
Wobec różnorodności zagadnień i zagadek, przed którym stawiają czytelnika i badacza staropolskie apokryfy, konieczne okazało się sięgnięcie do narzędzi pozafilologicznych. Nie jest to ścieżka nieprzetarta. W ostatnich latach bowiem w mediewistyce polonistycznej zarysowały się wyraźne tendencje do łączenia w badaniach nad polską literaturą średniowieczną narzędzi badawczych wypracowanych na gruncie różnych dyscyplin. Wiadomo już, co pokazały prace otwartych na inne paradygmaty naukowe badaczy (np. Marii Adamczyk, Zdzisławy Krążyńskiej, Romana Mazurkiewicza, Mieczysława Mejora, Teresy Michałowskiej, Tomasza Miki, Pawła Stępnia czy Wiesława Wydry), że łączenie warsztatu językoznawczego, literaturoznawczego i źródłoznawczego jest owocne i pozwala w nowym świetle zobaczyć wiele zagadnień, zwłaszcza w zakresie wzajemnych powiązań tekstów średniowiecznych i środowisk ich powstawania, ich chronologii, zaplecza erudycyjnego i przynależności kulturowej anonimowych (najczęściej) autorów. Jednak – co istotne – interdyscyplinarne podejście nie było dotychczas celowym założeniem badawczym. Działania takie autorzy podejmowali z konieczności, bo pozostawanie na gruncie restrykcyjnie rozumianej dziedziny "wyjściowej" nie pozwalało na wyczerpującą analizę przedmiotu badań. W niniejszej rozprawie interdyscyplinarność jest przyjętą metodą pracy z tekstami. Jedynie łączenie dziedzin i metodologii pozwala – w moim przekonaniu – na ogląd procesu twórczego. Obok rozważań językoznawczych i literaturoznawczych pojawią się także odniesienia źródłoznawcze i teologiczne (głównie w zakresie teologii historycznej: nauk biblijnych i teologii patrystycznej). Sięgać też będę po narzędzia właściwe każdej z dziedzin. Wskazanie nowych źródeł i sposobu ich adaptacji w tekście czy odpowiedź na pytanie o kompetencję i wiedzę pisarzy są niemożliwe bez skorzystania z osiągnięć innych dyscyplin.
SUMMARY
The aim of the work (How was "The Przemysl Meditation" written) was to show how the Polish mediaeval apocrypha were composed. The object of analysis is the largest Old Polish apocrypha: The Przemysl Meditation.
The author, answering the title question, formulated a few observations of fundamental importance to the poetics of the apocryphal works. It affects issues such as the use of sources and attitude to authority, the accumulation of material, purpose for teaching (preaching) of the text.
The book consists of four parts (presentation of research, two analytical chapters and conclusions).
The first chapter is devoted to the sources. It is widely assumed that Polish mediaeval apocryphas were only compilations of other, mostly Latin, sources. The author is not limited to indicate the source (although in many places complements the current lists of sources) and to determine their compliance with the Polish text, but also wonders what motives guided the writer to the selection of such, and not other passages from various sources, consciously build a new work.
Analyses are interdisciplinary, the author uses a wide spectrum of arguments that invest in the area of the translation, textologists, theological or didactic. It has to do with the multispecyfied text in which the author not only summarizes the variations of the same events, but also different interpretations of them. The author recognizes, for example, which paths follows the author of The Przemysl Meditation, when he came across the differences in the evangelists' relations, depending on whether these differences imply a theological problem, that resulted from a different linguistic approach with the same content, or for example from another location or chronology of events.
It also makes clear how different was the writer's approach to the texts of different sources – in addition to fully trust to the St. Augustine's texts is the distrust and critical approach to the Vita rhythmica and Peter Comestor's Historia scholastica. He uses this sources with consciousness, they can repair and correct mistakes made by ancient authors, but also, when some author became their authority, they translated his treaties faithhfully, even with mistakes, which they were aware of.
Some sources were quoted from memory. Old Polish writer did not use the Polish translation of the Holy Scripture. Many biblical passages were translated "live", while he was writing.
The author also refers to an unknown old Polish passion. Comparative analysis of the several Old Polish apocrypha has led to conclusions that this convergence is a trace of a common original source, which could be unsaved Old Polish passion. Each of the writers in another way has treated it. Each also independently translated many passages of the Holy Scripture. Presumably, the alleged passion did not contain either the Gospel of Nicodemus, or extended patristic comment.
The second chapter is concentrated on two figures of the "evil" biblical characters (Judas Iscariot and Pontius Pilate). It shows how the writer created his texts according to his knowledge, education, spirituality and his needs and purposes (evangelizing, teaching, creating a "little library of a mediaeval theology" as Alexander Brückner called The Przemysl Meditation).
The firs part of this chapter is devoted to Judas. It presents how this figure was shown in text. The infidel apostle is one of the most consciously and consequently described character. For example: mediaeval Polish writers used different kind of syntax constructions to avoid describing Judas with the names referring to other apostles (as apostle or disciple). So the negative evaluation of Judas appeared not only in using negative nouns (as traitor, wolf), verbs (eg. to betray, to sell) and adjectives, but also was demonstrated in specific usage of apparently neutral words. Mediaeval writers used their language with consciousness to show Judas as the worst, the most sinful and the most cursed man in the word.
The author in the Pilate's section examines all the passages, even loosely associated with this character. In contrast to the Iscariot, Pilate in The Przemysl Meditation appears almost always in dialogue, only in contact with other characters, not alone, and places in which he appears, are built around the events in which he participates, not around himself. This means that the figure of Pilate is built only during the formation of the text, not as a character pre-"designed", as in the case of Judas.
The paper takes on the difficult and so far insufficiently explored issue. Reflection on the design of the characters in the final result tends to reveal the mechanisms and conditions of specific decisions of the apocryphal medieval authors, decisions not only on the selection of sources, topics, and themes, but also at the choice of specific words or syntactic patterns.
SPIS TREŚCI
Wstęp
Z badań nad Rozmyślaniem przemyskim – kolejne dziesięciolecie
Źródła Rozmyślania przemyskiego
Z jakich źródeł korzystał autor Rozmyślania
Świadomość korzystania ze źródeł
Jak autor korzystał ze źródeł
Jak autor Rozmyślania korzystał z poszczególnych źródeł
Historia szkolna Comestora i traktat Vita rhythmica
Pismo Święte
Św. Augustyn
Kwestia nieznanej staropolskiej pasji
Praca nad postacią literacką
Judasz
Piłat
Wnioski: jak pisano Rozmyślanie przemyskie
Wykaz wykorzystanej literatury
How was The Przemysl Meditation written (Summary)