Krzysztofa Warszewickiego i Anonima
uwagi o wolności szlacheckiej
red. Krzysztof Koehler
Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna
"Ignatianum" – Wydawnictwo WAM
Kraków 2010
Ze wstępu
Zebrane w niniejszym tomie teksty dzieli dziesięciolecie, poglądy polityczne obu autorów, język w jakim zostały napisane oraz charakter obu dzieł. Jedno, wcześniejsze to anonimowa, napisana po polsku broszura polityczna wyrosła z gorących czasów, najprawdopodobniej sprzed sejmu konwokacyjnego i elekcyjnego 1587 roku. Drugie to łacińska rozprawa w formie dialogu, napisana przez Krzysztofa Warszewickiego być może po wydarzeniach sejmowych roku 1597, a wydana w rok później.
Broszura "Krótkie zebranie rzeczy potrzebnych z strony wolności" nie ma na karcie tytułowej pomieszczonego nazwiska autora. Karol Estreicher jako na autora wskazuje na Jana Herburta, chorążego lwowskiego (1540–1607) jednak dosyć wątłe są na to dowody. Jan Herburt albowiem był faktycznie przeciwnikiem Stanisława Żółkiewskiego i na sejmiku w Sądowej Wiszni wystąpił za Zborowskimi przeciw Janowi Zamoyskiemu. Sprawa ta odbiła się głośnym echem. Miał nawet Żółkiewski wyzywać Herburta na pojedynek. W dobie konwokacji i w czasie sejmu elekcyjnego chorąży lwowski jawi się nam jako jeden z działaczy stronnictwa tzw. neutralistów i jest w grudniu 1587 jednym z uczestników zjazdu szlachty w Rzeszowie, który to zjazd protestuje zarówno przeciw Wiślicy (Zamojszczycy), jak i przeciw Maksymilianowi (Zborowscy). Nasz autor ma poglądy, które przypisać go mogą do stronnictwa Zborowskich, którego zwolennicy wszak w okresie sporu z monarchą i kanclerzem, i potem – w czasie interregnum – faktycznie z jednej strony jawią się jako obrońcy skrzywdzonych przywilejów szlacheckich, ale potem raczej gremialnie, choć nie w całości, opowiadają się za Maksymilianem. Autor "Krótkiego zebrania" raczej stronnikiem cesarza nie jest. Czy jednak na tej podstawie można przyjąć hipotezę Estreichera popieraną przezeń dowodami w postaci podobieństwa między mową Herburta na sejmiku Wisznieńskim w 1584 roku a publikowaną przez nas broszurą? Nie potrafię rozstrzygnąć, pozostaje mi żywić nadzieję, iż publikacja nasza przyczyni się do zainteresowania się też tą kwestią.
Autora drugiego z dzieł, Krzysztofa Warszewickiego, znamy znacznie lepiej. Jego dialog "De optimo statu libertatis" ukazał się w roku 1598 i jest, jak można domniemywać, nie tylko wywodem podsumowującym przemyślenia i dokonania autora w dziedzinie polityki. Jest też wypowiedzią, jak się rzekło, sprowokowaną przez sytuację w kraju po sejmie z 1597 roku, który to rozwiązany bez podjęcia decyzji, jak się powszechnie wskazuje, "wydał" tak samo "Kazania sejmowe" Piotra Skargi. Warszewicki, publikując swoje dzieło, jest pisarzem raczej znanym, politykiem być może uznanym, chociaż zapewne kontrowersyjnym. Uczestniczył za swego życia w trzech elekcjach, wiernie trzymając się partii habsburskiej, mimo to jednak, jak wiemy, potrafił sobie za każdym razem zapewnić porozumienie z monarchą, którego elekcji się sprzeciwiał. Tak było po pierwszej elekcji, kiedy to wyjeżdża za uciekającym z Polski Henrykiem Walezym (otrzymuje tam tytuł jego sekretarza i roczną pensję). Po wyborze Stefana Batorego Warszewicki, optujący za Maksymilianem, jest znowu "na emigracji" w Ratyzbonie, ale dzięki pomocy nuncjusza wraca do Polski. I choć jeszcze w 1579 dopomina się o zaległe wypłaty od cesarza Rudolfa, zostaje sekretarzem królewskim, uczestniczy w kampanii moskiewskiej, bierze udział w rokowaniach pokojowych z Iwanem, posłuje do Szwecji. Po śmierci Batorego znowu konsekwentnie "źle wybiera", bo podpisuje dokument elekcyjny za Maksymilianem. Po klęsce pod Byczyną ucieka do Pragi. Tam mieszka 5 lat, ale podejrzewa się, że już wtedy służy jednocześnie Zamoyskiemu. I znowu dzięki wstawiennictwu nuncjusza uzyskuje przebaczenie króla i 1000 zł pensji. W 1600 jedzie z bardzo wyśmienitym poselstwem do Włoch, jednak wielkiej kariery w dyplomacji (do czego był świetnie przygotowany zarówno praktycznie, jak i teoretycznie, jako autor "De lege et legationis") już nie zrobił, i pewnie nie tylko dlatego, że w 1603 pożegnał się z życiem, ale być może, z tego też powodu, iż nie miał dobrej sławy jako chwiejny, choć, jak widzieliśmy, raczej konsekwentny w swoich poglądach polityk.
Spis treści
Wstęp
Komentarz edytorski do "Krótkiego zebrania..."
Zasady wydania łacińskiego
Krótkie rzeczy potrzebnych z strony wolności a swobód polskich zebranie przez tego,
który wszego dobrego życzy ojczyźnie swojej
Krótka do łaskawego Czytelnika przemowa
O wielkości a zacności wolności i swobód polskich oracyje obywatelów koronnych
Christophori Varsevicii De optimo statu libertatis libri duo
Krzysztofa Warszewickiego O najlepszym stanie wolności
Księga pierwsza
Księga wtóra
Indeks nazwisk