Piotr Wilczek Polonice et Latine
Studia o literaturze staropolskiej
Katowice 2007
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Od autora
Polonice et Latine to zbiór studiów o literaturze polskiej, które powstały w latach 2002–2007, ale wyrastają często z wcześniejszych badań i lektur autora. Wszystkie dotyczą różnych aspektów literatury zwanej tradycyjnie staropolską, która stanowiła w polskiej refleksji historycznoliterackiej zwarty, wyodrębniany w podręcznikach okres, podzielony na trzy epoki: średniowiecze, renesans i barok. Czasami dołączano do nich oświecenie, z intencją podzielenia historii literatury polskiej na dwa duże okresy, przedzielone epoką kluczową, jaką miał być dla naszej kultury romantyzm. Wydaje się jednak, że ważny dla literatury staropolskiej jest właśnie jej przedoświeceniowy, sarmacki charakter, wyznaczany przez etos szlachecki, katolicką metafizykę oraz spory zwolenników reformacji i kontrreformacji, łagodzone dzięki społecznej i religijnej tolerancji. Oceny roli tego okresu w dziejach literatury polskiej i pisanych wtedy utworów literackich zmieniały się w kolejnych dziesięcioleciach, o czym piszę w eseju pierwszym, poświęconym najnowszym tendencjom w badaniach nad literaturą staropolską. Badania te nabrały wielkiego rozmachu w ostatnich czterdziestu latach i w niczym teraz nie przypominają refleksji dawniejszej, pełnej stereotypów, wciąż pokutującej w niektórych podręcznikach szkolnych.
Drugi esej poświęciłem stanowi badań nad poezją łacińską w Polsce, wciąż nieznaną i traktowaną po macoszemu, a przecież mającą tę samą wagę co poezja w języku polskim. Kolejne trzy teksty dotyczą staropolskiej problematyki religijnej: badań nad radykalną reformacją (czyli przede wszystkim dziejami i twórczością braci polskich zwanych arianami), religijnej prozy polemicznej przełomu XVI i XVII wieku oraz problematyki nawrócenia w literaturze staropolskiej. Następny esej traktuje o rzadkim, marginalnym, ale bardzo interesującym zjawisku dawnej poezji wizualnej, w której też widać religijne napięcia, a przede wszystkim religijną propagandę epoki kontrreformacji. Dwa następne teksty poświęcone są problemom dydaktyki i recepcji literatury staropolskiej, zwłaszcza w kształceniu akademickim w Polsce i w Stanach Zjednoczonych.
Eseje w części drugiej książki poświęcone są poszczególnym autorom: Janowi Kochanowskiemu, Erazmowi Otwinowskiemu i Mikołajowi Sępowi Szarzyńskiemu. Pierwszy esej, zatytułowany W co wierzył Jan Kochanowski? , dotyczy sporów o religijność poety. Nie ma oczywiście szans, by odpowiedzieć na tak postawione pytanie, ale refleksja nad tym zagadnieniem wciąż rozpala emocje badaczy literatury XVI wieku, a może mieć znaczenie również dla tych, których interesuje religijność literatury późniejszych epok. Kolejny esej traktuje o tajemnicach Trenu XIX – utworu, który wciąż wymyka się jednoznacznym interpretacjom. Następny tekst poświęcony jest Erazmowi Otwinowskiemu, autorowi religijnemu z kręgu braci polskich. Kończy książkę tekst o angielskich przekładach poezji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego.
Tytuł książki – Polonice et Latine – stanowi aluzję do utworu Jana Kochanowskiego Dryas Zamchana Polonice et Latine, napisanego przez autora w dwu językach, polskim i łacińskim – nie tylko dlatego, że ówczesny polski władca i protektor poety Stefan Batory nie znał języka polskiego. Kochanowski napisał w dwu wersjach językowych jeszcze kilka utworów. Przypominają one przede wszystkim o tym, że kultura staropolska była dwujęzyczna, a łacina stanowiła język równorzędny w komunikacji literackiej. Moja książka dotyczy właśnie takiej dwujęzycznej kultury. Piszę o tych sprawach bezpośrednio zwłaszcza w pierwszym eseju o najnowszych tendencjach w badaniach nad literaturą staropolską i w kolejnym, przeglądowym tekście o pisarzach łacińskich w dawnej Polsce. Problem dwujęzyczności tej kultury obecny jest jednak w całej książce, gdyż po łacinie pisano teksty literackie i użytkowe, była ona językiem teologii katolickiej i religijnej polemiki. Dwujęzyczność literatury i kultury nie jest zatem głównym tematem tej książki, jednak tytuł nawiązujący do dwujęzycznego utworu jednego z jej głównych bohaterów, Jana Kochanowskiego, ma zwrócić uwagę na główny wyznacznik literatury staropolskiej, która jest w tym samym stopniu literaturą polską i łacińską – czy mówimy o poezjach Kochanowskiego, czy o polemikach religijnych, czy też o wierszach wizualnych. Niezrozumienie tej zasady jest tak wielkie, że w szkolnym nauczaniu literatury polskiej w ogóle pomija się obecnie literaturę w języku łacińskim, a polską literaturę nowołacińską tłumaczy się nieraz na przykład na język angielski nie bezpośrednio, a z przekładu polskiego, co się zdarzyło jednemu z tłumaczy, jak gdyby nie rozumiał on, że literaturę polską czasami trzeba przetłumaczyć z łaciny, a nie z języka polskiego.
Polonice et Latine jest zatem książką o literaturze dwujęzycznej, głęboko inspirowanej przez chrześcijaństwo w całej jego różnorodności wyznaniowej. Literatura ta jest dobrze odbierana do dziś, o czym świadczą jej przekłady na inne języki, zwłaszcza angielski, żywa recepcja krajowa i zagraniczna oraz spory o obecność we współczesnym kanonie. Mam nadzieję, że ta książka odegra swoją rolę jako głos w dyskusji o wartościach dawnej kultury.
Spis treści
Od autora
Część pierwsza: Literatura staropolska – problemy badawcze i dydaktyczne
Najnowsze tendencje w badaniach nad literaturą staropolską
Pisarze łacińscy w dawnej Polsce – rekonesans
Radykalna reformacja w Polsce – modele badań w drugiej połowie XX wieku
Religijna proza polemiczna w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku – rekonesans
Nawrócenie – konwersja – przemiana. Kilka uwag o losach pisarzy polskich w czasach reformacji i kontrreformacji
Ut pictura poesis erit – związki słowa i obrazu w poezji wizualnej
System kursowy, kanon lektur i standardy kształcenia w nauczaniu literatury staropolskiej
Sarmaci w Nowym Świecie. O obecności i nauczaniu literatury staropolskiej w Stanach Zjednoczonych
Część druga: Wokół pisarzy:
Kochanowski, Otwinowski, Sęp Szarzyński
W co wierzył Jan Kochanowski? Głos w sporze o religijność poety i jego poezji
Przez sen czy na jawie? Tajemnice Trenu XIX
Ewolucja przypowieści jako gatunku mowy - od słów Jezusa do Przypowieści Erazma Otwinowskiego
Czy Sęp Szarzyński przemówił po angielsku? Uwagi na marginesie tłumaczeń Sonetów
Bibliografia
Indeks osobowy
Summary
Polonice et Latine
Studies on old polish literature
Summary
Polonice et Latine is a collection of essays devoted to various aspects of Old Polish literature in comparative perspective.
In the first two essays the author discusses the latest tendencies in criticism devoted to Old Polish literature and the problems of Neo-Latin studies in Poland. The next three essays discuss religious issues: models of the 20th century research on the Radical Reformation in Poland (mainly on the history and literary works of the Polish Brethren); religious polemical prose at the turn of the 16th and 17th centuries; and the problem of religious conversion in Old Polish literature. The next essay is about the rare and marginal, but very interesting phenomenon of pattern poetry. The two subsequent essays are devoted to the problems of didactics and reception of Old Polish literature, especially in academic education in Poland and the United States.
The second part of the book is devoted to individual authors: Jan Kochanowski, Erazm Otwinowski and Mikołaj Sęp Szarzyński. The first essay entitled What did Jan Kochanowski believe in? is devoted to numerous discussions of the poet's religious views and his relations with the Reformation movement and the liberal religion of the Italian Humanism. The next essay discusses the mysterious message of the Lament XIX by Jan Kochanowski – the masterpiece still incomprehensible even for expert scholars. The next chapter is devoted to Erazm Otwinowski, a religious author who belonged to the Church of the Polish Brethren and to his poems based on biblical parables. The last essay of the book is about English translations of the poetry of Mikołaj Sęp Szarzyński.
The title of the book, Polonice et Latine is an allusion to the poem of Jan Kochanowski, Dryas Zamchana Polonice et Latine, written by the author in two languages, Polish and Latin. The title refers to the fact that Old Polish culture was bilingual and Latin had equal rights with Polish as the official language of literature and social thought.