Średniowieczna poezja łacińska w Polsce
Wstęp i oprac. M. Włodarski
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Wrocław - Warszawa - Kraków 2007
BN I 310
Ze Wstępu
Warto na początku uświadomić sobie - co dla badaczy nie zawsze było oczywiste - że średniowieczna twórczość łacińska, powstająca w Polsce, mimo jej cech uniwersalnych stanowi na równi z dziełami polskimi integralną część naszego piśmiennictwa. Bo chociaż poezja łacińska wyraźnie różni się od poezji wernakularnej formą, określonymi konwencjami literackimi, procesem rozwoju, kręgiem odbiorców czy niejednokrotnie odmienną tematyką, to przecież zasięg jej oddziaływania, zasadnicze nastawienie na lokalny krąg czytelniczy pozwalają na powiązanie jej z literaturą konkretnego regionu. Można inaczej powiedzieć, iż twórczość ta stanowi polski wkład w piśmiennictwo ogólnoeuropejskie, a dwujęzyczność jest jednym z wyróżników staropolskiej kultury literackiej.
Polska przyjmując chrześcijaństwo (966 r.) w obrządku łacińskim, nawiązała do dziedzictwa cywilizacji antycznej, asymilowanej przez chrystianizm Zachodu. Nasza kultura zaczęła więc rozwijać się w sferze oddziaływania wzorów latynochrześcijańskich, a narzędziem jej wypowiadania stała się łacina - uniwersalny język Kościoła i liturgii, dworskiej kancelarii i szkoły, różnego rodzaju twórczości literackiej, język znany warstwie ludzi wykształconych we wszystkich krajach Europy. Łacina, dysponująca obfitym zasobem wzorców literackich, bogata leksykalnie, sprawna gramatycznie, mogła spełniać te zadania, do których początkowo niezdolne były słabo rozwinięte języki ludowe, wernakularne. W polskim piśmiennictwie zdecydowana przewaga łaciny utrzymała się od pierwszych tekstów zanotowanych u schyłku wieku X aż po stulecie XV, w którym język polski zaczął być dopiero bardziej widoczny w dorobku naszych twórców.
Pierwsze łacińskie utwory wierszowane w Polsce (epigrafy) powstały już na początku XI w., od XIII stulecia nastąpił szybki rozwój poezji liturgicznej (głównie ku czci lokalnych patronów), pojawiło się też sporo wierszy okolicznościowych, natomiast w wieku XV obok poezji religijnej umocnił się nurt świecki, związany ze środowiskiem dworskim oraz uniwersyteckim. Trudniej jest wyznaczyć granicę końcową dla poezji średniowiecznej, można jednak wskazać teksty łacińskie z pierwszych dziesięcioleci wieku XVI, które jeszcze wyraźnie realizują tendencje wieków średnich.
* * *
Minęło ponad pięćdziesiąt lat od ukazania się (1952) tomiku Najstarsza poezja polsko-łacińska, w opracowaniu Mariana Plezi. Od tego czasu badania nad poezją łacińską (zwłaszcza religijną) znacznie poszerzyły wiedzę na jej temat, a w wydaniach pojawiło się wiele nowych tekstów. Brak nowej antologii, przy równoczesnym "zaczytaniu" książeczki Plezi, był mocno odczuwalny w dydaktyce uniwersyteckiej. Dopiero obecnie, gdy niniejszy tomik był już na ukończeniu, ukazała się - w innej serii wydawniczej - przygotowana przez Kazimierza Limana Antologia poezji łacińskiej w Polsce. Średniowiecze.
Tom Średniowieczna poezja łacińska w Polsce ma zastąpić w serii Biblioteki Narodowej antologię Plezi, ale (choć do niej nawiązuje) nie jest jej wersją uzupełnioną i poprawioną, lecz całkiem nowym opracowaniem. Zmieniony został charakter i zakres chronologiczny uwzględnionego materiału źródłowego. W poprzednim ujęciu "najstarsza" poezja doprowadzona została do połowy XVI wieku, czyli oprócz tekstów średniowiecznych wybór obejmował również wiersze poetów humanistycznych, a nawet dawał im zdecydowaną przewagę (3/4 tomiku); z poezji średniowiecznej zamieszczono zaledwie 12 tekstów, w tym tylko dwa (!) o charakterze religijnym. Obecne wydanie bierze pod uwagę wyłącznie twórczość średniowieczną, a granica końcowa przypada na pierwsze dziesięciolecie XVI wieku. Poezja liturgiczna i paraliturgiczna reprezentowana jest przez 17 utworów, co stanowi 1/4 książki.
Ze względów wydawniczych wykorzystane zostały istniejące dotychczas przekłady polskie, a tylko 19 tekstów dotąd nie tłumaczonych uzyskało nowy, wykonany na potrzeby tego tomiku, wielce udany przekład pióra Elwiry Buszewiczowej. Tak więc charakter zamieszczonych translacji nie jest niestety jednolity: obok utworów tejże tłumaczki, łączących walory poetyckie z możliwą do osiągnięcia wiernością oryginałowi, zachowujących wiele cech wiersza łacińskiego (rytm, budowa strof, układ rymów, akrostychy), znalazły się teksty poddane rygorom poetyckim, ale niekiedy odchodzące od sensu pierwotnego, bądź odwrotnie - przełożone dosłownie, jednak w sposób nieco "drewniany". Są tu tłumaczenia z ostatnich lat i dziesięcioleci, ale także sprzed ponad stulecia, oczywiście wszystkie poddane zabiegom uwspółcześniającym ich brzmienie i pisownię. W przypadku istnienia dwóch przekładów jednego tekstu, z reguły wybierany był ten, który lepiej oddaje cechy formalne oryginału łacińskiego. [...]
Utwory w antologii ułożone zostały według pełnionych przez nie funkcji (najczęściej powiązanych z określonym środowiskiem) oraz według gatunków, które w pełnieniu tychże zadań okazywały się najbardziej przydatne. Ten genologiczny schemat uzupełniony został we Wstępie zwięzłą charakterystyką rozwoju poezji łacińskiej w Polsce, z ukazaniem zasadniczych różnic wobec twórczości na zachodzie Europy i próbą określenia roli tej poezji.
Zgodnie z profilem serii wydawniczej czytelnik będzie poznawał poezję łacińską tylko poprzez ogłoszone w tej antologii przekłady oraz niewielkie "próbki" tekstów oryginalnych, przywoływane we Wstępie. By jednak dać możliwość poznania przynajmniej kilku pełnych utworów w ich wersji właściwej, a zarazem by pokazać różnorodność formalną tej poezji, jej oryginalną szatę stylistyczną, w Aneksie zamieszczone zostały wybrane teksty, reprezentujące różne gatunki i typy wiersza.
Zamówienia można składać na stronie
księgarni internetowej wydawnictwa
Ossolineum