Claude Backvis Panorama poezji polskiej okresu baroku
red. A. Nowicka-Jeżowa i R. Krzywy
Wydział Polonistyki UW
Wydawnictwo Optima JG
t. 1-2, Warszawa 2003
O Claudzie Backvisie i jego dziele
(fragmenty Posłowia)
Urodzony w Schaerbeek, Claude Backvis (1910-1998) studiował filologię klasyczną w Université Libre w Brukseli i tu uzyskał doktorat w roku 1931. Impuls jego zainteresowaniom badawczym dały wykłady z literatury słowiańskiej i polskiej prowadzone w Brukseli przez Wacława Lednickiego, Manfreda Kridla i Karola Wiktora Zawodzińskiego, a następnie wizyty stypendialne w Warszawie w latach 1930, 1932-1934 i zbliżenie do intelektualistów skupionych w Klubie Literackim i Naukowym. Jego kariera uniwersytecka związana była z Katedrą Języków i Literatur Słowiańskich, a następnie z Wydziałem Slawistyki Uniwersytetu w Brukseli, po wojnie zaś - z Instytutem Filologii Słowiańskiej, którego był (od roku 1946) profesorem i dyrektorem. Akademickie curriculum Uczonego zostało uwieńczone powołaniem go w roku 1966 na członka Polskiej Akademii Nauk, nadaniem w 1973 doktoratu honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz przyznaniem wielu nagród i odznaczeń, m. in. nagrody Polskiego Ośrodka SEC (1976) i medalu "Zasłużony dla Kultury Polskiej" (1970).
Plonem pracy naukowej Claude'a Backvisa jest około stu rozpraw i artykułów, dotyczących literatury i kultury od średniowiecza do XX wieku. Część z nich dostępna jest polskiemu czytelnikowi dzięki tomom: Szkice o kulturze staropolskiej w opracowaniu Andrzeja Biernackiego (Warszawa 1975) oraz Renesans i barok w Polsce w opracowaniu Hanny Dziechcińskiej i Ewy J. Głębickiej (Warszawa 1993), a także dzięki artykułom rozproszonym w periodykach i księgach zbiorowych.
Owocem wieloletnich studiów Uczonego nad polskim barokiem jest monumentalna Panorama de la poésie polonaise a l'âge baroque (Académie Royale de Belgique, 1995), imponująca jako synteza kultury i literatury naszego Seicenta, jego europejskości i oryginalności. Wyraziste i sugestywne odzwierciedlenie znajduje w tym opus magnum "piękno rozmaite" polskiego baroku. Przedstawione są tu związki literatury ze sztuką (opera, malarstwo), hiperboliczność i "paroksyzmiczność" obrazowania poetyckiego, sarmacka dosadność, eksplodująca w komizmie, gust do cudowności i dziwaczności, egzotyzm turecki i oniryczność, groteska, parodia i satyra, weryzm i kreacje wizji arkadyjskich lub romanesque, osobliwe konstrukcje panegiryczne. Wśród dostrzeżonych przez belgijskiego Uczonego "odcieni, tonów i tła" polskiego baroku pojawiają się elementy badawczo nowe, ujawniające (jak upodobanie do nadzwyczajności Jana Achacego Kmity lub "mała" mitologia Samuela Twardowskiego czy też "goliardowska" kontestacja sowizdrzałów) niebrane dotąd pod uwagę koneksje europejskie. Odkrywczość Panoramy wynika zarówno z ogromnej erudycji komparatystycznej Autora, sytuującej dzieła pisarzy polskich w kontekstach antycznych i nowożytnych: włoskim, francuskim, angielskim, jak też z charakterystycznej dla jego warsztatu zdolności dostrzegania oryginalności i piękna tekstów uznanych za peryferyczne (Tragedyja o polskim Scylurusie, igraszki makaroniczne Stanisława Orzelskiego czy poemat panegiryczny Samuela Twardowskiego) oraz umiejętności formułowania na podstawie analizy utworów "z pogranicza" epok (Mikołaj Sęp Szarzyński, Szymon Szymonowic, Stanisław Herakliusz Lubomirski) lub spoza głównego nurtu uogólnień dotyczących procesu historycznoliterackiego (Krzysztof i Łukasz Opalińscy).
Dzieło daje mistrzowski przykład współistnienia interpretacji drążącej w głąb wybranych utworów ("piastowane myślą nieustanną" Autora, nowy blask zyskują np. Sielanki nowe ruskie, Dafnida, Wojna chocimska, Obleżenie Jasnej Góry Częstochowskiej) z ujęciami diachronicznymi, które śledzą tradycję kulturową (dziedziczenie wątków mitologicznych, ludowych i średniowiecznych oraz przemiany w stosunku do renesansowego klasycyzmu) i rozwój form literackich (w tomie drugim zawarte jest obszerne kompendium genologii staropolskiej: epika od Bellum Pruthenum do Wojny chocimskiej, poemat satyrowy, tren, fraszka, sielanka, emblemat) oraz z perspektywami socjologicznymi (rozważania o roli pisarza w społeczeństwie sarmackim, o otium, omówienie realiów politycznych i ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej, opis poezji ziemiańskiej, popularnej i plebejskiej). Rygorystyczne a zarazem wyczulone na subtelne odcienie znaczeniowe wyrazów i zwrotów, na wartości metryczne i dźwiękowe słowa studium języka i stylu poetyckiego (prowadzące - przez analizę neologizmów, archaizmów, wulgaryzmów, wyrazów zapożyczonych, nazw własnych i epitetów, składni, figur retorycznych i puenty - do określenia języka poetyckiego baroku) oraz struktur wersyfikacyjnych (m. in. trzynastozgłoskowca, oktawy, strof safickich, leoninów) i ich funkcji ekspresywnych łączy się w Panoramie z odważnymi - nierzadko pobudzającymi do dyskusji, a zawsze inspirującymi - hipotezami dotyczącymi historii idei i mentalności społecznej (tu opis "posępnej religijności" zmagającej się z "krewkością" czy też analiza optymizmu szlacheckiego, niestłumionego rozwojem wypadków historycznych) oraz z rekonstrukcją obrazu świata, kreowanego przez autorów obdarzonych szczególną wrażliwością na postrzegane zmysłowo uroki natury, na ruch, światło, barwę, metamorficzność zjawisk.
Książka ta wydaje się dzisiejszemu badaczowi literatury przybyszem z utraconej, a raczej porzuconej arkadii humanistycznej, w której uczony przechadzał się po wirydarzu poezji, ciesząc się jej pięknem, mądrością i gospodarzył w nim swobodnie, nie wątpiąc w trafność swego poznania, w słuszność ocen, w oczywistość posiadanej władzy. Wraz z nostalgią za nieistniejącym już miejscem szczęśliwym studiów humanistycznych dzieło Polonisty belgijskiego, zamknięte wraz z jego życiem, budzi niepokój jako dochodzący z przeszłości głos genii veridici, który surowo ocenia nasze obyczaje naukowe. Mimo woli Autora, którego staroświecka wytworność nie dopuszczała aktów agresji, przesłanie tego dzieła zyskuje dziś sens radykalnie polemiczny. Prowokacyjna wobec teraźniejszego literaturoznawstwa, ogarniętego zwątpieniem w prerogatywy podmiotu poznającego, jest przede wszystkim sama osoba Uczonego i jej wszechobecność w świecie poezji XVII wieku. Wchodząc w krąg Panoramy poznajemy jednego z ostatnich wielkich humanistów ogarniających dziedzictwo kultury europejskiej. Obcujemy z Badaczem o olśniewającej, choć tłumionej dyskrecją i elegancją erudycji, która pozwoliła mu uczynić kapryśną lekturę, podjętą tylko dla rozrywki, tworzywem monumentalnej syntezy kultury. Podziwiamy mistrza, który z równą lekkością i celnością pióra kreślił szerokie horyzonty historyczne i finezyjne analizy drobnych wierszy, odnotowując mimochodem niezliczone uwagi dotyczące różnych dziedzin - od polityki, ekonomii i socjologii do retoryki i wersyfikacji - z których każda byłaby dla przeciętnego aplikanta powodem dumy z dokonanego odkrycia i impulsem do obdarzenia świata nauki osobną rozprawą. Śledzimy niespożytą aktywność obywatela dawnej Europa litterarum, który mimo barier politycznych, odległości geograficznej i przywilejów sędziwego profesora studiował pilnie docierające do niego wypowiedzi naukowe - zarówno uznanych badaczy, jak i debiutantów - łącząc otwartość wobec nowych ustaleń i lojalność wobec ich autorów (daleką od pedantyzmu, lecz przewyższającą akrybię skrupulantów mnożących przypisy) z całkowitą niezależnością intelektualną.
Zamówienia można kierować na adres:
Wydawnictwo Optima JG
ul. Marszałkowska 111A / 1520
00-102 Warszawa
e-mail: optimajg@interia.pl