Paweł Stępień Z literatury religijnej polskiego średniowiecza Studia o czterech tekstach
Wydział Polonistyki UW
Warszawa 2003
Słowo wstępne
Nie ulega wątpliwości, że badanie utworów powstałych przed wieloma wiekami oznacza w istocie badanie zjawisk kultury głęboko odmiennej od tej, która określiła sposób postrzegania świata i sposób myślenia badacza. Niesie zatem ze sobą niebezpieczeństwo interpretacji anachronicznej, nie uwzględniającej dostatecznie odrębności kultury, w jakiej zrodził się rozpatrywany tekst. Wydaje się jednak - i przekonanie to stanowi fundament przedstawianych tu studiów - że choć nie sposób uświadomić sobie i ustrzec się wszelkich niekorzystnych determinant współczesnej nam kultury, to możliwe jest uniknięcie rażących anachronizmów w interpretacji zjawisk przeszłości.
Należy zatem dążyć do odczytywania badanych dzieł w ich macierzystym kontekście, zachowując przy tym dbałość o uwzględnienie organicznej łączności pomiędzy różnymi aspektami tradycji, ucieleśnionymi w utworze. Dla przykładu: przy interpretacji Kazania na dzień św. Katarzyny z Kazań świętokrzyskich pamiętać trzeba jednocześnie m.in. o tradycji ars praedicandi, o zespolonej z nią nierozerwalnie retoryce, estetyce, teologii, o tradycji hagiograficznej związanej z postacią św. Katarzyny Aleksandryjskiej, o średniowiecznych świadectwach kultu tej świętej (oficja, sekwencje, hymny, modlitwy, kazania) czy o dwujęzyczności i ścisłej więzi między polskimi i łacińskimi partiami kazania. Badanie bowiem tekstu tylko pod kątem jednego z przejawiających się w nim aspektów tradycji (a z pominięciem pozostałych) bardziej narażone jest na błędy wynikłe z anachronicznego ujęcia.
Bogactwo znaczeń, jakie kryje w sobie choćby tradycja żywotów Aleksego, prowadzić może wszakże do wpisania polskiej legendy o tym świętym w kontekst wybrany nietrafnie. Istnieje również niebezpieczeństwo, że np. rozważania nad utworem pasyjnym staną się jedynie pretekstem do ukazania - dowolnie wydobytych z bujnie rozkrzewionej tradycji - elementów teologicznej egzegezy Męki. By zmniejszyć ryzyko takich nieporozumień czy nadużyć, pamiętać należy o wyrażanym przez średniowiecznych twórców poetyk przeświadczeniu, że wiersz nie tylko "nie zawiera nic małostkowego", ale także "nic zbędnego" i że powinien być przez autora precyzyjnie rozplanowany jako spójna całość. Przyjmując zatem hipotezę, że badany tekst całość taką stanowi, należy poddać go możliwie wnikliwej analizie, by dociec, czy rzeczywiście odznacza się spójnością, a jeśli tak, to odsłonić jego strukturę, odkryć zasadę nadającą mu jedność i stanowiącą o jego odrębności. Wyniki tak przeprowadzonej lektury pozwolą z mniejszym ryzykiem błędu określić najwłaściwszy kontekst dzieła.
Jednocześnie też przebadanie macierzystego kontekstu umożliwia zweryfikowanie wniosków płynących z analizy i interpretacji utworu jako odrębnej całości. Jeśli więc w tradycji żywotów Aleksego jego ojciec nie byłby przyrównany do Abrahama, to zestawianie z tą postacią Eufamijana z polskiej legendy o świętym można by uznać za hipotezę mało wiarygodną. Podobnie w wypadku Lamentu świętokrzyskiego - gdyby nie istniała tradycja łączenia wyobrażeń dzieciństwa i męki Chrystusa, to doszukiwanie się w skardze Matki Bożej obrazu Jezusa jako dziecka rozpiętego na krzyżu mogłoby uchodzić za zbyt słabo uzasadnione.
Niezbywalnym warunkiem postępowania, które chroni przed rażącymi anachronizmami w interpretacji tekstów dawnych, jest również odrzucenie - wynikłego z wiary w ewolucję kultury - złudnego poczucia wyższości wobec kultury minionych epok i jej twórców. Skłonność do hojnego szafowania ocenami (tak miażdżącymi, jak wywyższającymi dzieła i ich autorów) winna ustąpić miejsca dążności do rozumienia. Wartościowanie bowiem nie może rozumienia uprzedzać ani zastępować i powinno być podporządkowane jawnym kryteriom. Dlatego też zawarte w tej książce rozważania wypływają z pokory wobec średniowiecznego utworu i jego autora - także wtedy, gdy interpretowany tekst wydawał się badaczom XX w. "prymitywny".
Pomieszczone tu studia, zmierzające do odczytania znaczeń i poznania istoty każdego z czterech rozpatrywanych dzieł, wspierają się na badaniach filologicznych, bez których interpretacja tekstów religijnych średniowiecza nie byłaby możliwa. A ponieważ nadrzędny cel stanowiło odsłonięcie sensu utworów, nie pojawią się dociekania nad czasem powstania czy środowiskiem, w jakim mogły zostać napisane. Jeśli natomiast - jak w wypadku Żołtarza Jezusowego - znany jest zarówno czas powstania, środowisko, jak i autor, wiedza ta wykorzystana została przy nakreśleniu macierzystego kontekstu dzieła.
Przedstawione w tej książce badania z założenia mają charakter szczegółowy i nie prowadzą do formułowania sądów ogólnych o całej literaturze religijnej polskiego średniowiecza. Dobór wszakże interpretowanych tekstów nie jest przypadkowy - odzwierciedla istotne pola tego rozległego obszaru badań i pozwala dotknąć związanych z nim istotnych problemów.
Kazanie na dzień św. Katarzyny z Kazań świętokrzyskich oraz Legenda o św. Aleksym reprezentują zatem piśmiennictwo nierozerwalnie złączone z kultem świętych, przy czym interpretacja Kazania ukazuje, jak objaśniany jest i wykorzystywany w nauczaniu kaznodziei żywot męczennicy, Legenda zaś umożliwia przebadanie, jak w formę poematu ujęty został żywot wyznawcy. Lament świętokrzyski oraz Żołtarz Jezusow Władysława z Gielniowa to dzieła wyrosłe z innej potężnej gałęzi średniowiecznego piśmiennictwa religijnego - stanowią one dwa przykłady literatury pasyjnej, z których pierwszy ukazuje Mękę oglądaną oczyma Matki, drugi natomiast opisuje zdarzenia Pasji skupiając się na postaci Chrystusa.
W wyborze tych utworów niemałą rolę odegrała również ich różnorodność gatunkowa. Interpretacja Kazania na dzień św. Katarzyny uwzględnia przeto właściwości średniowiecznego kazania, interpretacja Legendy o św. Aleksym - właściwości epickiego poematu o żywocie świętego, interpretacja Lamentu świętokrzyskiego - właściwości planktu, wpisanego w ramy sekwencji, interpretacja Żołtarza Jezusowego - właściwości pieśni i jednocześnie psałterzowego nabożeństwa paraliturgicznego o charakterze medytacyjnym. Badania nad tymi utworami przybliżają więc złożoność tradycji gatunkowych, jaka winna być brana pod uwagę w rozpatrywaniu dzieł średniowiecznej literatury religijnej. Każą też zmierzyć się z problemami, które napotykają badacze niezbyt obfitej i niekiedy źle zachowanej spuścizny literackiej polskiego średniowiecza. Kazanie na dzień św. Katarzyny zmusza bowiem do zmagania się z problemem interpretacji tekstu dwujęzycznego, polsko-łacińskiego, a zarazem tekstu okaleczonego, w którym pojawiły się nieobszerne, lecz liczne luki. Legenda o św. Aleksym zaś skłania do zderzenia się z problemem interpretacji utworu nie tylko skażonego błędami kopisty czy skryby zapisującego z pamięci, lecz także pozbawionego zakończenia.
Na wyborze interpretowanych utworów zaważyło wreszcie i to, że należą one do dzieł polskiego średniowiecza uznawanych - z różnych przyczyn - za szczególnie ważne i dlatego też badanych częściej i wnikliwiej niż inne teksty. Książka niniejsza ma ukazać, że również te z pozoru dobrze już znane i wszechstronnie skomentowane utwory domagają się dalszych badań szczegółowych i nowej interpretacji.