Redakcja kieleckiego miesięcznika "TERAZ" uczciła pięćsetną rocznicę urodzin Mikołaja Reja, przedstawiając na pomysłowej okładce swego marcowego numeru sylwetkę pisarza z ptasim piórem w ręku w otoczeniu stada białych gęsi. Bowiem to właśnie ten żarliwy propagator języka ojczystego w naszej literaturze był autorem wzniosłego hasła:

A niechaj narodowie wżdy postronne znają,
Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają!

  To od tego śmiałego powiedzenia rozpocząłem przeszło piętnaście lat temu swą pracę nad przybliżeniem wybranych utworów Reja "postronnym narodom" anglojęzycznego świata. Bo skoro Polacy chlubią się swoim wspaniałym językiem, to przecież należy pokazać go w całej swej krasie także innym nacjom. I wnet okazało się, że głos Reja brzmi po angielsku tak samo godnie i dobitnie:

Among other nations let it always be known
That the Poles are not geese, have a tongue of their own.

  Praca nad przekładami Reja nie jest jednak łatwa. Tłumacz literatury staropolskiej musi pokonać wiele przeszkód nim odważy się ogłosić drukiem swoje tłumaczenia. Po pierwsze, literatura angielska rozwinęła się znacznie wcześniej niż polska i dlatego próby przełożenia utworów staropolskich na angielszczyznę epoki Szekspira, nawet jeżeliby tłumacz podołał takiemu zadaniu, byłyby nieczytelne i z góry skazane na niepowodzenie. Po drugie, obydwie literatury osadzone są w odmiennych kręgach kulturowych, z których jeden, ten polski, jest praktycznie nieznany czytelnikowi amerykańskiemu, szczególnie czytelnikowi młodemu. No i po trzecie, przekłady poezji zawsze stawiają tłumaczowi skomplikowane wymagania, szczególnie jeżeli jego celem jest przekład wierny.
  Tak na przykład przed lekturą Krótkiej rozprawy miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem, trzeba powiedzieć anglojęzycznemu czytelnikowi o różnicach stanowych w renesansowej Polsce, a szczególnie o ważnej roli plebana, przedstawiciela Kościoła, w codziennym życiu wsi. Jest to konieczne dlatego, że Rej, gorący zwolennik reformacji, mocno angażował się w spory religijne swej epoki i często pisał krytycznie o katolicyzmie i polskim duchowieństwie. Bardziej konkretnie, przy tłumaczeniu zwrotu "a dam li dobrą kolędę" (l. 55) należy wyjaśnić czytelnikowi amerykańskiemu, że w okresie Świąt Bożego Narodzenia, pomiędzy 24 grudnia i 6 stycznia, księża chodzili "po kolędzie" do domów parafian, błogosławili ich i zbierali świadczenia w naturze. A przy przekładzie staropolskiego słowa 'chróst'(l. 181), tłumacz musi wyszukać najpierw czy są to, według Słownika polszczyzny XVI wieku, 'krzaki, zarośla' czy 'gałęzie drzew i krzewów, najczęściej długie i giętkie, używane do wyplatania płotów' czy też ozdobna zieleń zawieszana przez parafian na święto Bożego Ciała, tydzień Zielonych Świątek, lub dzień patrona kościoła, kiedy obchodzono odpust.
  No i wreszcie dochodzimy do samego przekładu, niekończących się zmagań z materią słowną. Bo jak przełożyć prosty dwuwiersz z Krótkiej rozprawy, trudny do rozszyfrowania dla polskich językoznawców, a cóż dopiero czytelników (l. 109-110), w którym Pleban zwraca się do Wójta:

A tak lżej mów, boś mię ruszył.
Latasz, a snaś nie zasuszył.

  Trzeba dobrze wniknąć w sens tego przysłowiowego zwrotu i poszperać po słownikach, żeby ustalić, że 'lżej' znaczy 'ciszej', 'ruszył', znaczy 'dotknął, obraził', 'snaś', to 'na pewno, najwyraźniej, widocznie, być może', 'zasuszył' to 'opierzył', a całe powiedzenie jest złośliwym przytykiem Plebana pod adresem Wójta: 'Mów ciszej, bo mnie obraziłeś. Daremnie porywasz się do lotu, przecież jesteś nieopierzony jak pisklę, (które usiłuje fruwać)'. Wnikliwy czytelnik zauważy, że znaczenie 'snaś' nie jest jednoznaczne i tłumacz musi wybrać jedno z kilku słów, a potem znaleźć angielski odpowiednik.
  Proces tłumaczenia zaczyna się od dokładnego przełożenia tekstu oryginału na angielski. Początkowa wersja tytułowego dwuwiersza Reja brzmiała:

And let the other nations always know
That the Poles are not geese, that they have their own language.

  Pierwsze pytanie z leksyki dotyczy słowa 'postronne'. Pochodzi ono od rzeczownika 'strona', który znaczył 'kraj, ziemia', tak więc 'narody postronne' to 'obce, inne narody'. Jak oddać to po angielsku? Prawdopodobnie najlepiej przez 'other', które także znaczy, według Oxford English Dictionary, 'inne, różne, pozostałe.'
  Dwuwiersz Reja napisany jest epickim trzynastozgłoskowcem, który po latach zabrzmi tak wzniośle w Panu Tadeuszu. W angielskim tekście trzeba jednak użyć dwunastozgłoskowca, co znaczy że należy dodać trzy zgłoski w pierwszym wierszu i odjąć jedną w drugim. W wersji następnej, tekst dwunastozgłoskowego już przekładu brzmiał:

And let the other nations always know it well
That the Poles are not geese, that they have their own tongue.

  No i wreszcie najtrudniejsze zadanie, znalezienie rymu, jako że 'znają' ('know') i 'mają' ('have') nie rymują się po angielsku. Po długich poszukiwaniach synonimów i licznych przymiarkach doszedłem do tekstu z rymem 'known' i 'own', który zacytowałem na początku tego artykułu.
  Taki sam proces powtarza się przy każdym dwuwierszu Reja. Rekompensatą za te radosne trudy jest stałe obcowanie z pisarzem, śledzenie jego myśli i przekazywanie ich po angielsku. Praca ta jest natychmiast nagradzana przez samego autora. Rej jest bowiem pisarzem interesującym i wszechstronnym. Pisze swobodnie prozą i wierszem, zarówno rozprawy, traktaty, jak i satyry, epigramy i rubaszne figliki. Przedstawia z werwą programy polityczne, religijne kontrowersje i codzienne zwyczaje swoich czasów. Styl jego jest obrazowy, oparty na malowniczych scenkach, w których chwali życie ludzi i zwierząt oraz piękno przyrody. Pisze na ogół rzeczowo i prosto, językiem giętkim, wyrazistym i dowcipnym.
  Posłuchajmy jak Rej mówi do nas po polsku, a potem po angielsku. Na początku fragment Krótkiej rozprawy, z przypisami podanymi tylko po polsku:

PAN mówi: Miły wójcie, cóż się dzieje? Aboć się ten ksiądz z nas śmieje? Mało śpiewa, wszytko dzwoni, Msza nie była jako łoni. Na naszym dobrym nieszporze Już więc tam swą każdy porze:1 Jeden wrzeszczy, drugi śpiewa, A też jednak rzadko bywa. Jutrzniej, tej nigdy nie słychać, Podobno musi zasypiać; Odśpiewa ją czasem sowa,2 Bo więc księdzu cięży głowa. A wżdy przedsię jednak łają, Chocia mało nauczają. Ano wie Bóg, za tą sprawą Obrócim się li na prawą3, Bychmy jedno na lewicy I z księdzem nie byli wszytcy.

SQUIRE: My good bailiff, what's going on? Does this priest laugh at us with scorn? He does not sing much, but likes to toll, Gave his last mass long time ago. When it comes to our good vespers, Everyone minds his own matters:  One will scream, another will sing; Still another rarely comes in. The matins you will never hear, Most likely he sleeps somewhere near; Sometimes the owl sings it loudly,  Since the parson's head is heavy. Yet the priests will scold while they preach, Though little will they ever teach. Only God knows if as things go, We will reach the heavenly door:  I hope that none of us will dwell Along with the parson in Hell.