STAN BADAŃ NAD JĘZYKIEM MIKOŁAJA REJA
OSIĄGNIĘCIA I POSTULATY
Z licznych artykułów zebranych w Bibliografii Z. Bukowcowej i M. Kucały wynika, że zajmowano się wieloma zagadnieniami, cząstkami przyszłej mozaiki – obrazu, monografii języka Reja. Żeby nie przedłużać referatu, wymienię w wielkim skrócie niektóre zagadnienia, a mianowicie dotyczące autorstwa tekstów przypisywanych Rejowi, zapożyczeń leksykalnych, fonetycznych, słowotwórczych i składniowych z czeskiego, łaciny, niemieckiego i ukraińskiego, w końcu wspomnę o problemie leksykalnego nowatorstwa Reja.
Rozproszone artykuły prof. Kuraszkiewicza zostały zebrane w wyborze i opracowaniu dokonanym przez uczniów – dziś profesorów – Wojciecha R. Rzepkę i Bogdana Walczaka51. Blisko osiemsetstronicowy tom zawiera m.in. przedruki pięciu prac dotyczących języka Reja, oraz – niepublikowane wcześniej – syntetyczne Uwagi o języku Mikołaja Reja52. Bogdan Walczak przetłumaczył z francuskiego Badanie autorstwa tekstów anonimowych metodą statystyki językowej z roku 196153. Artykuł ten potwierdził autorstwo Reja (nie Trzecieskiego) dla życiorysu, dowodzone inną metodą przez Henryka Gaertnera54. Tłumaczeniem przez Reja z łaciny okazał się drukowany partiami w Postylli Ewangeliarz, czego wcześniej dowodził Konrad Górski55. Potwierdziła się opinia Brücknera, że nierejowskie są w Postylli II i III kazanie o Wieczerzy Pańskiej56.
Skoro już jesteśmy przy problemie autorstwa utworów przypisywanych Rejowi – który, jak wiadomo, nie tylko używał pseudonimów, lecz niektórych dzieł nie podpisał wcale – wypada zatrzymać się przy najdociekliwszej w tym względzie książce prof. Tadeusza Witczaka57. Rozprawiwszy się z legendą o rzekomo Rejowym wierszowanym Psałterzu, prof. Witczak skłania się ku opinii Brücknera58, że znany Psałterz prozaiczny tłumaczył Rej z pomocą kogoś biegłego w hebraizmach, terminologii liturgicznej, doksologii59. Wnikliwe studium Witczaka zatytułowane Wokół „Catechismusa”60 przywołuje opinie filologów za lub przeciw autorstwu Reja. Z piszących o języku Katechizmu cytowani są: A. Brückner, J. Łoś, H. Gaertner, K. Górski, S. Bąk, S. Rospond, E. Ostrowska, J. Siatkowski. Zdaniem autora, finezyjne studium Ewy Ostrowskiej61 przypisujące Katechizm Rejowi „nie uchroniło się przed uproszczeniami czy niedopowiedzeniami”62. Stosunek do pierwowzoru Rhegiusa i „organizacja językowo-stylistyczna dzieła czeka wciąż na wyczerpujące rozpatrzenie w relacji porównawczej względem utworów Reja (by już a priori zaniechać Spiczyńskiego, Trepki, Wojewódki...)”63.
Prof. Witczak potwierdza z zastrzeżeniem prawa Reja do autorstwa Psałterza i Katechizmu: „Atoli prawa te należy wymierzyć dokładniej, ponieważ w obydwu tekstach pozostały ślady cudzej ręki” – i to zadanie powierza językoznawcom64.
Ograniczona objętość referatu zmusza do pominięcia tutaj arcyciekawych rozważań T. Witczaka dotyczących dialogu Kot ze Lwem i Epitafium Barbary Radziwiłłówny, a z krócej wzmiankowanych Komentarza albo wykładu na proroctwo Hozeasza najprawdopodobniej w przekładzie Jakuba Lubelczyka65 i odmówienia Rejowi autorstwa Historii w Landzie66, o której szerzej w moich artykułach67.
Chociaż piszący o języku Reja pamiętali o używaniu przezeń wyrazów obcych, stan badań na tym polu przedstawia się dość skromnie. Jedynie o czechizmach wiemy więcej dzięki artykułowi prof. Taszyckiego68, pomijającemu zresztą czechizmy obcego pochodzenia, „by przypadkiem nie przypisać pośrednictwu czeskiemu tego, co wprost z niemczyzny czy łaciny do nas przyszło”69. Czechizmy zebrane przez Brücknera i Taszyckiego, a występujące w Postylli krytycznie rozpatrzył Kuraszkiewicz70.
Co do latynizmów, rzucił Brückner kilkadziesiąt zapożyczeń, w większości prawniczych, z uwagą o Postylli: „Jest wiele łacińskich, przecież szlachcic szlachcicom pisał”71. Z tegoż dzieła wydobył ich Kuraszkiewicz setki, z podaniem częstotliwości i lokalizacjami (dla pojedynczych)72. Ten sam uczony zarejestrował w Wizerunku ok. 200 rzeczowników zapożyczonych z łaciny lub z greki za łacińskim pośrednictwem73.
Germanizmy, cytowane cząstkowo przez Brücknera74 i Kuraszkiewicza w tych samych co latynizmy pracach75, dokładnie poznamy z ukończonego w zasadzie ogromnego słownika niemieckich zapożyczeń w polszczyźnie, który powstawał długoletnim wysiłkiem prof. Andrzeja Vincenza i współpracowników76.
Dla rutenizmów przywołuje się zwykle pracę Stefana Hrabca77, Kuraszkiewicz uzupełnił ją kilkoma własnymi przykładami, bowiem Hrabec nie wyzyskał Postylli ani Apokalipsy78.
Oprócz leksykalnych i fonetycznych zapożyczeń starano się uchwycić słowotwórcze i składniowe. W spostrzeżeniach dalekich od wyczerpania tematu czynili to niektórzy badacze. Brückner wymienił sufiksy czeskiego pochodzenia: -eństwo, -eński (człowieczeński), może też z czeska często używany -nik (duchownik)79. O nich też Taszycki80 i Kuraszkiewicz81. Brückner zauważył u Reja łaciński szyk wyrazów, np. „ale bych ja iż to niewinno i sam przysiągł dziecię”82. Najwięcej spostrzeżeń co do łacińskiej składni znajdujemy nie u językoznawcy, lecz historyka literatury, komparatysty J. Starnawskiego w jego książce o Zwierzyńcu Reja83. O ile wiem, nie ustosunkowali się do nich badacze staropolskiej składni. Stefan Hrabec pisał o charakterystycznych sufiksach ruskich, spotykanych u Reja: -ec tworzącym nazwy etniczne (Litwiniec), -uk w nacechowanym pejoratywnie wyrazie ziemiańczuk ‘szlachcic – gołota’84.
Uważny słuchacz zapytałby jeszcze o leksykalne nowatorstwo Reja, o wyrazy przez nikogo poza nim nie użyte. Otóż z 10 tomów Słownika polszczyzny XVI w. od a do korzyść wydobył prof. Kuraszkiewicz około 150 takich słów85. Czytelnik może być nieco rozczarowany: ponad 40 to zdrobnienia, dużo znaczeń przenośnych, zapożyczeń, terminów specjalnych, chyba przypadkiem w SPXVI poza cytatami z utworów Reja niezanotowanych. Może nie tędy droga do ukazania językowej oryginalności Reja.
* * *
Od krytycznego przeglądu osiągnięć pora przejść do postulatów. Raczej nie nazywajmy ich postulatami, lecz możliwościami dalszych poszukiwań. Badacza zainteresowanego językiem Reja nie powinna zniechęcać gęstwina problemów, lecz fascynować liczba niewydeptanych ścieżek. Są też na nich przewodnicy, o których parę zdań wypada powiedzieć.
Zgromadziwszy ogromną liczbę informacji leksykalnych oraz ilościowych na temat języka Reja, nie zdążył ich prof. Kuraszkiewicz wyzyskać dla przedstawienia wszechstronnego opisu języka pisarza, opisu, w którym funkcjonalna charakterystyka stylu zostałaby również należycie uwzględniona.
Nie znalazły kontynuatorów zagadnienia rozważane w czterechsetlecie śmierci pisarza86: europejskie tło „walki o język polski”87; porównawcza analiza składniowa, na razie osobliwych zdań względnych Reja88; subtelne dochodzenie artyzmu toku składniowego Wizerunku89, a poza wymienioną księgą opis funkcji partykuły -ć w utworach Reja90. Wobec żywych dziś zainteresowań szeroko pojętą retoryką91, być może, znajdzie kontynuatorów studium M. Korolki dotyczące rytmiki i retoryki w prozie Reja92.
W artykule językoznawcy, slawisty-komparatysty, autora prac m.in. z dziedziny poetyki, prof. Edwarda Stankiewicza z Yale University na temat stylu języka Żywota człowieka poczciwego znajdujemy tezy warte rozważenia przy analizie innych dzieł Reja: charakterystykę emotywnego języka i opis addytywnego stylu tego pisarza93.
W stronę największego europejskiego autorytetu pierwszej połowy XVI w., Erazma z Rotterdamu, kieruje nas, z przywołaniem S. Windakiewicza (1922), Zofia Szmydtowa. Jej porównawcza rozprawa pt. Rej wobec Erazma ułatwia przyszłą językoznawczą analizę. Dla ilustracji zakresu posłużę się cytatem: „Różnorodność materii językowej, przysłowia, cytaty z dzieł dawnych i nowych, wszelkiego rodzaju przytoczenia, anegdoty składały się zarówno u Erazma jak u Reja na swobodny tok słowny”94.
Można by porównywać zbieżności i różnice językowo-stylistyczne między utworami Reja i innych wybitnych pisarzy. Takie wstępne próby zostały przeprowadzone, np. dla Postylli Reja i wcześniejszego Husa, autora Postile sváteční95, dla języka Jana Kochanowskiego i Reja96. Z zazdrością, powodowaną brakiem podobnej książki o języku Reja, wertowałam niedawno rozprawę Lidii Przymuszały z zakresu genologii lingwistycznej. Na przykładzie protestanckiej Postylli Samuela Dambrowskiego z 1621 r., porównanej z Postyllą Adama Gdacjusza (1650)i Arką Testamentu Szymona Starowolskiego (1648–1649) – autorka ukazała dialogowość, perswazję i argumentację, dyrektywność, składnię służącą prostocie językowej i komunikatywności tekstu97.
Na koniec już zachęta nie tylko językowa: trop Brücknera i Piekarskiego. Wiele dzieł Reja uważa się za zaginione. Staranne i kompetentne poszukiwania w bibliotekach starych miast protestanckich i niespenetrowanych krajowych być może doprowadziłyby do nowych odkryć, że przypomnę tu nieodżałowanego prof. Jana Pirożyńskiego opis wczesnego manuskryptu Postylli Reja z biblioteki w Erlangen98. Pierwszy trafił nań Brückner (1889), lecz go nikt dotąd w całości językoznawczo nie opracował.
BIBLIOGRAFIA
Bartula Cz., Z zagadnień języka Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego. Próba porównania, [w:] Janowi Kochanowskiemu ziemi a rodzinna, Rocznik Świętokrzyski, R. 9, 1981, s. 147–160. Bibliografia podręczna gramatyki historycznej i historii języka polskiego, cz. I: Gramatyka, cz. II: Słownictwo, kontakty językowe, cz. III: Historia języka, oprac. Z. Bukowcowa, M.
Kucała, Wrocław 1979–1981; cz. IV: 1979–1993, oprac. Z. Bukowcowa, Kraków 2003.
Borowski A., Renesans, Kraków 2002.
Brückner A., Mikołaj Rej. Człowiek i dzieło, Lwów 1922.
Brückner A., Mikołaj Rej. Studium krytyczne, Kraków 1905.
Gaertner H., Ze studiów nad językiem polskim w XVI wieku (Kto jest autorem życiorysu Reja?), Warszawa 1925.
Górski K., Biblia i sprawy biblijne w „Postylli” Reja, [w:] idem, Z historii i teorii literatury, Wrocław 1959, s. 7–60.
Hrabec S., Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy polskich XVI i XVII w., Toruń 1949.
Karpluk M., Autorstwo „Historii w Landzie”, PL LX, 1969, z. 4, s. 169–182.
Karpluk M., „Historia w Landzie” nie jest utworem Reja, [w:] Mikołaj Rej w czterechsetlecie śmierci, red. T. Bieńkowski, J. Pelc, K. Pisarkowa, Wrocław 1971, s. 211–220.
Karpluk M., Hus i Rej jako autorzy „Postylli” (Studium językowo-stylistyczne), [w:] Język a chrześcijaństwo, red. I. Bajerowa, M. Karpluk, Z. Leszczyński, Lublin 1993, s. 43–69.
Karpluk M., Hus i Rej – wybrane elementy stylu „Postylli”, [w:] Procesy rozwojowe w językach słowiańskich, red. J. Zieniukowa, (Prace Slawistyczne 99), Warszawa 1992, s. 61–68.
Klemensiewicz Z., Historia języka polskiego, wyd. 7 uzupełnione, Warszawa 1999.
Korolko M., Uwagi o retoryce i rytmie w prozie Mikołaja Reja, [w:] Mikołaj Rej w czterechsetlecie..., s. 109–127.
Krzyżanowski J., Dzieje literatury polskiej od początków do czasów najnowszych, Warszawa 1970.
Krzyżanowski J., Historia literatury polskiej. Od średniowiecza do XIX w., Warszawa 1953.
Krzyżanowski J., Mikołaja Reja „Krótka rozprawa” na tle swoich czasów, Warszawa 1954.
Krzyżanowski J., Nauka o literaturze, wyd. 2 uzup., Wrocław 1969.
Krzyżanowski J., W wieku Reja i Stańczyka. Szkice z dziejów Odrodzenia w Polsce, Warszawa 1958.
Kuraszkiewicz W., Osobne wyrazy Reja w Słowniku polszczyzny XVI wieku, [w:] Colloquium Slavicum Basiliense, Gedankschrift für Hildegard Schroeder, hrsg. von H. Riggenbach, unter Mitwirkung von F. Keller, Bern–Frankfurt am Main – Las Vegas 1981, s. 357–360; [przedruk w:] idem, Polski język literacki..., s. 659–661.
Kuraszkiewicz W., Polski język literacki. Studia nad historią i strukturą, wybór i oprac. W.R. Rzepka, B. Walczak, Warszawa–Poznań 1986.
Kuraszkiewicz W., Rzeczowniki w „Wizerunku” Mikołaja Reja, PL LX, 1969, z. 4, s. 103–136.
Kuraszkiewicz W., Szkice o języku Mikołaja Reja, OdrPol III/1, 1960, s. 113–360; Dyskusja: wypowiedzi J. Krzyżanowskiego, S. Urbańczyka, Z. Stiebera, K. Górskiego, M.R. Mayenowej, S. Hrabca, P. Zwolińskiego, W. Doroszewskiego, J. Woronczaka, R. Pollaka i W. Kuraszkiewicza, s. 376–395.
Kuraszkiewicz W., Uwagi o języku Mikołaja Reja, [w:] idem, Polski język literacki..., s. 609–622.
Kuraszkiewicz W., Wyrazy „Wizerunku” Reja w układzie a tergo, Slavia Occidentalis, R. 30, 1973, s. 155–192.
Lichański J. Z., Retoryka na przełomie tysiącleci, [w:] Retoryka dziś. Teoria i praktyka, red. R. Przybylska, W. Przyczyna, Kraków 2001, s. 11–31.
Minikowska, T. Wyrazy ukraińskie w polszczyźnie literackiej XVI w., Warszawa – Poznań – Toruń 1980.
Nehring W., Die dramatisierte Geschichte Joseph’s: „Żywot Józefów” von Nicolaus Rej, „Archiv für slavische Philologie”, hrsg. von V. Jagić, Jrh. 9, 1886, s. 392–443.
Okoń J., Wokół jubileuszy Mikołaja Reja (Obchody 400. rocznicy urodzin w Akademii Umiejętności w Krakowie), „Ruch Literacki”, R. 45, 2004, s. 155–171.
Ostrowska E., Brueghel polskiej literatury, [w:] Mikołaj Rej w czterechsetlecie..., s. 159–192; [przedruk w:] eadem, Z dziejów języka polskiego i jego piękna, Kraków 1978, s. 195–238.
Ostrowska E., Studia nad Rejem. „Katechizm” z r. 1543 dziełem Reja, ZN UJ. Prace Językoznawcze 4, 1961, s. 27–108.
Otwinowska B., Mikołaj Rej w walce o literacki język narodowy, [w:] Mikołaj Rej w czterechsetlecie..., s. 29–49.
Pepłowski F., O funkcjach partykuły –ć w utworach Reja, PL LX, 1969, z. 4, 137-167.
Pirożyński J., Księżna brunszwicka Zofia Jagiellonka (1522-1575) i jej biblioteka. Studium z dziejów kultury, Kraków 1986.
Pirożyński J., Nieznany rękopiśmienny przekaz części „Postylli” Mikołaja Reja, PL LXXVI, 1985, z. 2, s. 201–215.
Pisarkowa K., Osobliwe zdania względne Reja (Przyczynek do charakterystyki języka), [w:] Mikołaj Rej w czterechsetlecie..., s. 193–209.
Przymuszała L., Struktura i pragmatyka „Postylli” Samuela Dambrowskiego, Opole 2003. Mikołaj Rej w czterechsetlecie śmierci, red. T. Bieńkowski, J. Pelc, K. Pisarkowa, Wrocław 1971.
Rej M., Krótka rozprawa miedzy trzemi osobami panem, wójtem a plebanem, oprac. K. Górski i W. Taszycki (Indeks wyrazów i form ułoż. M. Malcówna i H. Sławińska), Wrocław 1953 (BPP, ser. B, 1).
Rej M., Postylla, cz. I, oprac. K. Górski i W. Kuraszkiewicz (wstęp edytorski, opracowanie językowe, objaśnienia) oraz I. Rostkowska (bibliografia wydań), L. Zdancewiczowa, Z. Zierhofferowa (porównanie wydań), J. Klimaszewska (komentarz etnograficzny), Warszawa 1965 (BPP, ser. B, 14).
Rej M., Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego, cz. II, oprac. H. Kapełuś, W. Kuraszkiewicz (wstęp edytorski, opracowanie językowe, objaśnienia i porównanie wydań) oraz I. Rostkowska (bibliografia wydań), E. Sarnowska-Temeriusz (Wizerunek i Zodiacus vitae), B. Zdrojewska (indeks wyrazów i form), Wrocław 1971 (BPP, ser. B, 19).
Skubalanka T., Historyczna stylistyka języka polskiego. Przekroje, Wrocław 1981.
Stankiewicz E., Styl i język „Żywota człowieka poczciwego”, PL LXXV,1984, [przedr. w:] idem, Poetyka i sztuka słowa, Kraków 1996, s. 171–184; [wersja ang.:] The Style and Language of Rej’s „Żywot człowieka poczciwego”, [w:] Studia slavica mediaevalia et humanistica Riccardo Picchio dicata, M. Colucci, G. Dell’Agata, H. Goldblatt curantibus, Roma 1986, s. 653–664.
Starnawski J., Literatura polska w kontekście europejskim, [w:] Dzieje literatur europejskich, red. W. Floryan, t. 3, cz. II, Warszawa 1991, s. 769–859.
Starnawski J., O „Źwierzyńcu” Mikołaja Reja z Nagłowic, Studia Staropolskie, t. 28, Wrocław 1971.
Szmydtowa Z., Rej wobec Erazma, Przegląd Humanistyczny 1971, [przedr. w:] eadem, O Erazmie i Reju, Warszawa 1972, s. 181–284.
Szomek B., Instrumentalis i locativus pluralis deklinacji rzeczownikowej w dziele Mikołaja Reja z Nagłowic: „Apokalypsis” z 1565 r., SKJ AU III, 1884, s. 435–448.
Taszycki W., Czechizmy w języku Reja, PF XII, 1927, s. 54–67; [przedr. w:] idem, Rozprawy i studia polonistyczne, t. 3: Historia języka polskiego, Wrocław 1965, s. 228–238.
Taszycki W., Obrońcy języka polskiego. Wiek XV-XVIII, Wrocław 1953 (BN I 146).
Urbańczyk S., Rola wielkich pisarzy złotego wieku na tle innych czynników kształtujących normy języka literackiego, [w:] OdrPol III/1, 1960, s. 425–453.
Vincenz A., unter der Mitarbeit von A. Pohl u. G. Hentschel, Probeheft zum Wörterbuch der deutschen Lehnwörter im Polnischen, Frankfurt am Main 1985.
Walczak B., Zarys dziejów języka polskiego, Poznań 1995.
Wilkoń A., Dzieje języka artystycznego w Polsce. Język i style literatury barokowej, Kraków 2002.
Witczak T., Studia nad twórczością Mikołaja Reja, Warszawa–Poznań 1975.
Witczak T., Z zagadek „Krótkiej rozprywy”, cz. III: Drobiazg komentatorskie, [w:] idem, Studia..., s. 193–230.
Woronczak J., Propozycje uzupełnień i korektur do „Krótkiej rozprawy”, PL XL, 1954, z. 2, s. 539–546.
Ziomek J., Literatura Odrodzenia, wyd. 3. popr. i uzup., Warszawa 1999.
Ziomek J., Renesans, Warszawa 1973.
Pierwodruk: Mikołaj Rej – w pięćsetlecie urodzin. Praca zbiorowa, pod red. J. Okonia przy współpracy M. Bauera, M. Kurana i M. Mieszek, Cz. I : Humanizm, reformacja, retoryka i język, Łódź 2005, s. 269–288; tu za wydaniem: M. Karpluk, Staropolskie studia językoznawcze, Kraków 2010, s. 511–527. Publikacja w serwisie Staropolska.pl za zgodą Autorki.
Przypisy
51 W. Kuraszkiewicz, Polski język literacki. Studia nad historią i strukturą, wybór i oprac. W.R. Rzepka, B. Walczak, Warszawa–Poznań 1986.
63Ibidem; wcześniej Witczak (Studia..., s. 94) przypomniał hipotezy Brücknera, że tekst Katechizmu (nie wierszy) „wyszedł spod ręki Eustachego Trepki, Hieronima Spiczyńskiego, Bernarda Wojewódki albo modernisty spośród duchownych krakowskich”.
67 M. Karpluk, Autorstwo „Historii w Landzie”, PL LX, 1969, z. .4, s. 169–182; eadem, „Historia w Landzie” nie jest utworem Reja, [w:] Mikołaj Rej w czterechsetlecie śmierci, red. T. Bieńkowski, J. Pelc, K. Pisarkowa, Wrocław 1971, s. 211–220.
68 W. Taszycki, Czechizmy w języku Reja, PF 12, 1927, s. 54–67; [przedruk w:] idem, Rozprawy i studia polonistyczne, t. III, Wrocław 1965, s. 228–238.
75 M. Rej, Postylla, cz. I, s. 49–50; W. Kuraszkiewicz, op.cit., s. 109–111.
76 A. de Vincenz, unter der Mitarbeit von A. Pohl u. G. Hentschel, Probeheft zum Wörterbuch der deutschen Lehnwörter im Polnischen, Frankfurt am Main 1985.
77 S. Hrabec, Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy polskich XVI i XVII w.,Toruń 1949, s. 20–48. Leksykalne ukrainizmy Reja z materiałów SPXVI wydobyła T. Minikowska w monografii Wyrazy ukraińskie w polszczyźnie literackiej XVI w., Warszawa – Poznań – Toruń 1980, s. 136.
85 W. Kuraszkiewicz, Osobne wyrazy Reja w Słowniku polszczyzny XVI wieku, [w:] Colloquium Slavicum Basiliense, Gedenkschrift für Hildegard Schroeder, hrsg. von H. Riggenbach, unter Mitwirkung von F. Keller, Bern–Frankfurt Am Main–Las Vegas 1981, s. 357–360, [przedruk w:] idem, Polski język literacki..., s. 659–661.
86Mikołaj Rej. W czterechsetlecie śmierci, red. T. Bieńkowski, J. Pelc, K. Pisarkowa, Wrocław 1971.
87 B. Otwinowska, Mikołaj Rej w walce o literacki język narodowy, [w:] Mikołaj Rej. W czterechsetlecie..., s. 29–49.
88 K. Pisarkowa, Osobliwe zdania względne Reja (Przyczynek do charakterystyki języka), [w:] Mikołaj Rej. W czterechsetlecie..., s. 193–209.
89 E. Ostrowska, Brueghel polskiej literatury, [w:] Mikołaj Rej. W czterechsetlecie..., s. 159–192; [przedruk w:] eadem, Z dziejów języka polskiego i jego piękna, Kraków 1978, s. 195–238.
90 F. Pepłowski, O funkcjach partykuły -ć w utworach Reja, PL, LX, 1969, z. 4, s. 137–167.
91 J. Z. Lichański, Retoryka na przełomie tysiącleci, [w:] Retoryka dziś. Teoria i praktyka, red. R. Przybylska, W. Przyczyna, Kraków 2001, s. 11–31.
92 M. Korolko, Uwagi o retoryce i rytmie w prozie Mikołaja Reja, [w:] Mikołaj Rej. W czterechsetlecie..., s. 109–127.
93 E. Stankiewicz, Styl i język „Żywota człowieka poczciwego”, PL, LXXV, 1984, [przedruk w:] idem, Poetyka i sztuka słowa, Kraków 1996, s. 171–184; [wersja ang.:] The Style and Language of Rej’s „Żywot człowieka poczciwego”, [w:] Studia slavica mediaevalia et humanistica Riccardo Picchio dicata, M. Colucci, G. Dell’Agata, H. Goldblatt curantibus, Roma 1986, s. 653–664.
94 Z. Szmydtowa, Rej wobec Erazma, Przegląd Humanistyczny 1971, [przedruk w:] eadem, O Erazmie i Reju, Warszawa 1972, s. 253.
95 M. Karpluk, Hus i Rej – wybrane elementy stylu „Postylli”, [w:] Procesy rozwojowe w językach słowiańskich, red. J. Zieniukowa, (Prace Slawistyczne 99), Warszawa 1992, s. 61–68; eadem, Hus i Rej jako autorzy „Postylli” (studium językowo-stylistyczne ), [w:] Język a chrześcijaństwo, red. I. Bajerowa, M. Karpluk, Z. Leszczyński, Lublin 1993, s. 43–69.
96 Cz. Bartula, Z zagadnień języka Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego. Próba porównania, [w:] Janowi Kochanowskiemu ziemia rodzinna, Rocznik Świętokrzyski, R. 9, 1981, s. 147–160.
97 L. Przymuszała, Struktura i pragmatyka „Postylli” Samuela Dambrowskiego, Opole 2003.
98 J. Pirożyński, Nieznany rękopiśmienny przekaz części „Postylli” Mikołaja Reja, PL LVI, 1985, z. 2, s. 201–215; idem, Księżna brunszwicka Zofia Jagiellonka (1522-1575) i jej biblioteka. Studium z dziejów kultury, Kraków 1986, s. 81–84.