Pareneza czyli pouczanie należy do głównych nurtów literatury staropolskiej¹, a przyjmowanie przez autora dzieła postawy parenetycznej było szesnastowieczną konwencją. Pisarz miał nie tylko prezentować odbiorcy wzorce osobowe, ale przede wszystkim przekonać o ich wysokiej wartości. Za propagowanie tych wzorców była odpowiedzialna literatura parenetyczna².
  Mikołaj Rej był wybitnym twórcą tej literatury. Tadeusz Bieńkowski uważa go za pioniera w traktowaniu działalności pisarskiej jako obywatelskiego obowiązku, którym było krzewienie języka polskiego i moralizowanie³. W Żywocie człowieka poczciwego Okszyc⁴ wypełnił ten obowiązek, tworząc wzór dobrego szlachcica. Wykreował ideał, który był możliwy do osiągnięcia, bliski Bogu, naturze i ludzkim sprawom, a przede wszystkim był wiarygodny.
  Do uwiarygodnienia danej tezy służy teoria argumentacji. Według zasad retoryki w skład argumentacji artystycznej (genus probalioum artificiale) wchodzą znaki, argumenty właściwe i exempla⁵. Te ostatnie są najważniejszym sposobem na poparcie tezy stosowanym przez Reja. Mimo to występowanie exemplów w Żywocie człowieka poczciwego wciąż nie zostało dokładnie zbadane. Dopiero w 2003 roku ukazała się książka Anny Kochan Źwierciadło Mikołaja Reja: studium o utworze, w której spróbowano dokonać charakterystyki exemplów w utworze Okszyca. W ramach niej opisano także exempla biblijne.
  Ta praca ma być zaledwie przyczynkiem do dalszych badań nad przykładami. Zakres materiału jest bardzo szeroki — na marginesach⁶ Rej odnotowuje aż 287 nawiązań do Biblii, z czego ponad 60 znajduje się w Przemowie krótkiej. W rozprawie o niewielkiej objętości niemożliwością byłoby omówienie każdego z nich. Z tego względu najważniejsze zjawiska związane z występowaniem, wprowadzaniem i znaczeniem przykładów będą popierane jedynie wybranymi fragmentami utworu.
  Historycy literatury analizujący przykłady w Żywocie człowieka poczciwego skupili się głównie na argumentacji zaczerpniętej z Lochariusa i filozofów. Jednym z powodów takiego działania jest fakt, iż właściwie nie wiadomo, z jakiego wydania Biblii korzystał Rej. Trudno zatem ocenić stopień jego artyzmu i samodzielności przy wprowadzaniu przykładów. We wstępie do Żywota Julian Krzyżanowski pisze, że Okszyc mógł znać Pismo Święte w przekładzie Erazma z Rotterdamu, w przekładzie drukowanym u Leopolity, w nieznanym tłumaczeniu polskim lub w wydaniu Wulgaty⁷. Natomiast Maciuszko stwierdza, że "Rej znał Wulgatę, dawne tłumaczenia polskie i możliwe – że również – przekłady czeskie"⁸. W tekście Żywota Rej kilkakrotnie podaje cytaty łacińskie wykazujące duże podobieństwo do Wulgaty (np. w 2, 16, 6 Nisi grandum frumenti mortuum fuerit, ipsum solum manet), także w przedmowach umieszcza jej fragmenty. Dlatego będziemy przyjmować, że Rejowi znany był właśnie ten przekład Pisma Świętego.
  Porównywanie łacińskiego tekstu Wulgaty z polskim dziełem Okszyca byłoby dużym utrudnieniem. Z tego powodu za drugi podmiot pracy zostanie uznany polski przekład Biblii, sporządzony na podstawie Wulgaty przez Jakuba Wujka w 1599 roku. Wiadomym jest, iż ze względu na jego późniejsze powstanie, przekład ten nie mógł być znany Okszycowi. Jednak polskie tłumaczenie Pisma Świętego ma stanowić jedynie materiał porównawczy, niezbędny do ustalenia stopnia podobieństwa do źródła cytatów i przykładów biblijnych Reja.
  Wbrew pozorom przykład i exemplum, choć często używane zamiennie, nie są terminami synonimicznymi. Zakres nazwy przykład jest węższy. Zdaniem Anny Kochan oznacza on rodzaj exemplum o ustalonym źródle pochodzenia (Biblia), w którym najważniejsze znaczenie ma walor moralny⁹.
  Choć tematem tej pracy są przykłady, to jednak nazwa ta zawiera się w nazwie exemplum. Dlatego w pierwszej części wywodu zostanie scharakteryzowane właśnie exemplum. Gatunek ten występuje w retoryce oraz twórczości kaznodziejskiej. Jest to zwykle fabuła narracyjna, służąca poparciu i uwiarygodnieniu tezy. W retoryce stosowano chętnie exemplum jako najprostszy środek służący argumentowaniu słuszności zajętego w mowie stanowiska"¹⁰, natomiast w kaznodziejstwie średniowiecznym prezentowało ono sposób wykorzystania omówionej przez kapłana nauki. Jednak źródło exemplum jest: "w zasadzie obojętne dla piszącego, ważne jest to, aby odbiorca przyjął, że historia jest prawdziwa"¹¹. To stwierdzenie uprawnia do podania ogólnej definicji exemplum. W tej pracy będziemy się posługiwać następującym sformułowaniem Teresy Szostek:

  Rej dał wyraz swojej niechęci do retoryki i nauk wyzwolonych nawet w tekście Żywota. Nie oznacza to, że nie korzystał z ich osiągnięć, co zostanie udowodnione w dalszej części wywodu. Jednak bliższe jest mu exemplum kaznodziejskie. Wywodzi się ono z opowieści biblijnych (np. z wypowiedzi Jezusa w Ewangeliach) i apokryficznych; początkowo odwoływało się głównie do kontaktu człowieka z istotą nadprzyrodzoną: Marią, Jezusem, świętymi, aniołem, diabłem¹³. Jego celem było wpływanie na wyobraźnię odbiorcy.
  W XIII w. nastąpiła ewolucja w charakterze i strukturze exemplum¹⁴. Wtedy gatunek zaczął przenikać się z przypowieścią, opowiadaniem, alegorią, anegdotą, bajką. Exemplum stało się niejednorodną formą literacką. Główną tematyką fabuł były losy ludzkie. Pojawiały się również, ułożone według porządku rzeczowego lub alfabetycznego, zbiory exemplów. "To spowodowało, że coraz powszechniej zaczęli do nich sięgać także pisarze–moraliści, którzy w ten sposób mogli urozmaicać swoje wywody"¹⁵. Również Rej przy tworzeniu Żywota mógł korzystać z takiego exemplarza¹⁶.
  Cechy przykładów biblijnych będą omawiane według określonego schematu. Zgodnie z retoryczną teorią argumentacji na początku charakteryzowania poszczególnego zagadnienia będzie się pojawiała teza, która zostanie poparta argumentami z tekstu Żywota.
  Anna Kochan stwierdza, że w Żywocie człowieka poczciwego "Argumentacja z pewnością stanowi fundament sztuki kompozycji retorycznej"¹⁷. Wydaje się, że taki osąd wyklucza tezę o tym, iż Okszyc nie uczył się sztuki wymowy. Jednak Korolko dowodzi, że Rej zetknął się z retoryką dzięki swej twórczości przekładowej:

Dzięki niej Rej mógł tworzyć Żywot według ściśle określonego wzorca:

Występowanie tych części w utworze zostanie omówione na podstawie kapitulum 4 ksiąg pierwszych. Anna Kochan stwierdza, że główną tezą w Żywocie jest tytuł każdego kapitulum, natomiast nagłówek pierwszego rozdziału zwykle stanowi jej przedstawienie²⁰. Taka opinia znajduje odzwierciedlenie w tytule rozdziału 1: Jako się ma dzieciątko uczyć o Panu Bogu i o bojaźni bożej jego rozumieć, co się i starszemu przygodzić może. Dalej autorka pisze, że dodatkową rolę pełni ilustracja rozpoczynająca każde kapitulum np. Jako są trzej stanowie w jednej istotności bóstwa; Co mówimy do ojca, to bezpiecznie mówić możemy do syna i do ducha świętego. Natomiast w całym kapitulum Okszyc najpierw wprowadzał czytelnika w rozważania (w wypadku kapitulum 4 Rej stwierdza, iż człowiek niezależnie od wieku powinien chwalić Boga), potem prezentował tezę (oprócz głównej Rej tworzy także tezy poboczne np. o Trójcy Świętej), która zostaje bardzo obficie uargumentowana czternastoma przykładami biblijnymi²¹. Na końcu autor jeszcze raz do niej powraca i, nawiązując do tez pobocznych, wydobywa wnioski:

  Przykłady w Żywocie człowieka poczciwego stanowią największą grupę w klasyfikacji exemplów²³. Jednak w tekście nie występują one równomiernie. Dzieje się tak dlatego, że natężenie występowania przykładów jest związane z ważnością omawianego przez Reja zagadnienia. To zjawisko prezentuje poniższa tabela:

  Godnym zauważenia jest fakt, iż w księgach nasycenie tekstu przykładami jest podobne, natomiast wyraźnie zwiększa się w Przemowie krótkiej²⁵. W Spólnym narzekaniu Rej formułuje tezy dotyczące teologii oraz kryzysu państwa. Sprawy Boga i Rzeczypospolitej mają dla niego fundamentalne znaczenie, dlatego w tej części Żywota występuje duża ilość przykładów.
  Taka prawidłowość pojawia się nie tylko podczas porównywania głównych części utworu, ale także w przypadku zestawiania ze sobą poszczególnych rozdziałów. W niektórych rozdziałach przykłady nie pojawiają się w ogóle lub sporadycznie (opis pojazdów, potraw, pijaństwa, myt), a w innych bardzo często. Natomiast gdy Rej pisze o sprawach teologicznych: Jako Bóg jest złym srogi, a dobrym miłosierny (1,4,5), o Trójcy Świętej (1,4,7), o przykazaniach (1,2,2), Co są świątości pańskie (Przemowa krótka, 7,4), o sądach pańskich (Przemowa krótka, 1,1) oraz krytykując grzechy główne (2,3,12), (2,7,3) lub złe postępowanie (2,2,3) Biblia staje się dla niego najlepszym autorytetem. Dużo przykładów z Pisma popiera także tezy dotyczące doboru stanu (2,2,1), urzędu (2,3,1); pojęć abstrakcyjnych: Co to jest prawda (2,9,2); Co za przyczyny są gniewu pańskiego nad nami (Przemowa Krótka, 7,1) czy momentów trudnych do zaakceptowania przez człowieka np. starości (3,1,5-6). Szczególnie wiele przykładów występuje także w rozdziale Co czynić w tych obłędnościach świata tego (Przemowa Krótka 8,1). Kiedy poruszane zagadnienie wydawało się Rejowi szczególnie ważne, umieszczał po danej tezie kilka odwołań do biblijnych historii. Dzięki temu powstały rozdziały, które są złożone tylko z biblijnych przykładów: Z pychy jako senator poczciwy Pana przestrzegać ma, Jako Pan stare a szalone karał oraz wspominany wcześniej rozdział 1 kapitulum 8 Przemowy Krótkiej.
  Występowanie tych rozdziałów wiąże się z różnymi sposobami wprowadzania przykładów. Anna Kochan twierdzi, że w Żywocie Rej stosuje dwa następujące modele:

W tekście znajdziemy bardzo wiele realizacji pierwszego sposobu. Podany zostanie zaledwie jeden z nich. Po sformułowaniu tezy zapisanej na marginesie: Źli i dobrzy zawżdy być muszą (2,14,2) Rej argumentuje ją przykładem zaczerpniętym z Ewangelii św. Mateusza: "Bo ta rozność tak jako sam Pan opowiedzieć raczył, musi się mieszać aż do skończenia świata"²⁷. Rej nie potrafi racjonalnie poprzeć tezy, że ludzie dzielą się na dobrych i złych, dlatego odwołuje się do słów Jezusa.
  W tym sposobie wprowadzania tezę często popiera więcej niż jeden przykład. Rej stosuje figurę retoryczną, jaką jest congeries, a więc gromadzenie podobnych myśli i dowodów²⁸. Dzięki temu Okszyc chce jeszcze bardziej upewnić czytelnika o prawdziwości tezy, a czasem pokazać kilka możliwości jej realizacji. Tak dzieje się w przypadku wyjaśniania istoty prawdy w 16 rozdziale kapitulum 4 ksiąg wtórych. Najpierw zostaje ona porównana do sokoła i do słońca, a dopiero potem następują przykłady biblijne zaczerpnięte z Ewangelii św. Jana i z Księgi Psalmów. Wszystkie wyjaśniają tę samą tezę.