ZE STUDIÓW NAD JĘZYKIEM MODLITW STAROPOLSKICH: „GODZINKI”
Godzinki o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny
Na jutrznię
Na Jutrznią 1650–1851: – Ad Matutinum 1625; – jutrznia ‘część brewiarza odmawiana o świcie albo w nocy’. Nazwy modlitw brewiarzowych zostały przeniesione do Godzinek NMP (zob. wyżej).
Zacznijcie wargi nasze, chwalić Pannę świętą, Zacznijcie opowiadać cześć Jej niepojętą. – to samo 1851, 1838; bez: nasze 1762; Zacznicie godnie chwalić anjelską królową, Usta moje i wargi zacznicie pieśń nową 1650; – Eia mea labia nunc annunciate, Laudes et praeconia Virginis Beatae 1625; – stp. chwalić ‘czcić’, np. w cerekwiach chwalić Ciebie będę, Gospodnie (in ecclesiis benedicam Te, Domine) XIV w. SłStp. Na wzór stylu biblijnego także stp. mój w połączeniu z serce, usta, język,wargi, głowa znaczył metonimicznie ‘ja (mówiący, czujący, myślący)’, np. Spraw wargi me [...] że Cię będą sławić 1558 Psałterz SPXVI pod h. mój. Królowa albo pani anjelska, częsty tytuł NMP (por. SPXVI pod anjelski), wzięty z Litanii loretańskiej. O pochodzeniu i znaczeniu inwokacji Regina Angelorum – Królowo Aniołów pisze ks. J. Kútnik 38.
Przybądź nam, miłościwa Pani, ku pomocy, A wyrwij nas z potężnych nieprzyjaciół mocy. – z potężnych rąk nieprzyjaciół mocy 1851; z czartowskiej nieprzyjaciół mocy 1838; Przybądź mi [...] wyrwij mię 1762; Ty, Panno, chwalcę Twego posilaj, a mocy Stępiwszy (oryg.: Zstępiwszy) nieprzyjaciół, przybądź ku pomocy 1650; – Domina in adiutorium meum intende, Me de manu hostium potenter defende 1625; – por. Ps 69,2: Racz mnie wybawić, o Boże; Panie, pośpiesz mi na pomoc; miłościwa Pani nie tylko odwołuje się do znaczenia miłościwy ‘życzliwy, współczujący’, np. Maryja, matko miłościwa 1522, ale też do stp. tytulatury, wg której zwrotMiłościwy Pan i Miłościwa Pani stosowany był do osób wysoko postawionych, por. SPXVI pod h. matka i miłościwy. Stp. chwalca ‘czciciel, wielbiciel, wyznawca’39. W tych i poprzednich wersach widoczne odejście od jednostkowego mi, moje ku wspólnotowym: nam, nasze.
Chwała Ojcu, Synowi Jego przedwiecznemu I równemu Im w Bóstwie Duchowi Świętemu. Jak było na początku i zawsze, i ninie, Niech Bóg w Trójcy jedyny na wiek wieków słynie. – i Synowi 1650–1851; Jak była 1851, 1838; tekst kończy się na: Bóg etc. 1762; na: Świętemu 1650. – Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto Sicut erat in principio, et nunc, et semper, et in saecula saeculorum, Amen 1625; – ninie ‘teraz’ StSłp.
Zawitaj, Pani świata, niebieska Królowa, Witaj, Panno nad panny, gwiazdo porankowa! – to samo 1851, 1838, 1762; [...] Witaj gwiazdo nowa 1650; – Salve Mundi Domina, Coelorum Regina, Salve Virgo Virginum, stella matutina 1625; – por. Ap 2,28: dam mu gwiazdę poranną; w modlitwie stp.: Królowa niebieska, brama rajska, Pani tego świata 1592 (SPXVI pod h. brona);Virgo virginum41 w litanii do NMP tłumaczono w stp. Święta dziewico nad dziewicami 1592 SPXVI. Formalnie virgo virginum jest hebraizmem, przydawka powtarzająca człon określany pełni funkcję superlatywu: ‘największy z [...]’42. W litanii występuje teżStella matutina; szeroko wyjaśnia jej symbolikę biblijną i treść metaforyczną ks. Kútnik 43.
Zawitaj, pełna łaski, prześliczna światłości, Pani, na pomoc świata śpiesz się, zbaw nas złości. – to samo 1838, 1762; z złości 1851; łaski pełna, niebieska jasności, Rozpądź Twoją światłością grzechowe ciemności 1650; – Salve plena gratiae, clara lux divina: Mundi in auxilium Domina festina 1625; – pełna łaski cytat z Ave; zbaw nas złości ‘zachowaj nas od zła’, np. zbawić kogoś śmierci ‘od śmierci’ XVII w. Linde.
Ciebie Monarcha wieczny od wieków Swojemu Za Matkę obrał Słowu Jednorodzonemu ; – to samo 1851, 1838; od wieku 1762; Ciebie wybrał od wieku Synowi Swojemu Bóg za Matkę chwalebną Słowu przedwiecznemu 1650; – Ab aeterno Dominus te praeordinavit Matrem Unigeniti Verbi 1625; – jednorodzony ‘jedyny’ SPXVI; Słowo ‘Syn Boży’ por. Ap 19,13: imię Jego nazwano: Słowo Boga.
Przez które ziemi okrąg i nieba ogniste, I powietrze i wody stworzył przeźroczyste. – to samo 1838; powietrza 1851; Przez którą ziemie okrąg 1762; brak tych wierszy w 1650; – quo creavit Terram, Pontum, Aethera 1625; –Przez które tzn. przez Słowo; w r. 1762 wykolejenie tekstu: którą wskazywałoby na NMP; okrąg ziemi, ogniste nieba, przeźroczyste wody, rozszerzone przydawkami utarte wyrażenia w poetyce staropolskiej, nie mają w tym miejscu pokrycia w oryginale łacińskim.
Ciebie, oblubienicę, przyozdobił Sobie, Bo przestępstwo Adama nie ma prawa w Tobie. – to samo 1851, 1838, 1762; I ulubił Cię Sobie jako tron wybrany, Nawet i pierworodnym grzechem nie zmazany 1650; – te pulchram ornavit Sibi Sponsam, ut in qua Adam non peccavit 1625; – przestępstwo Adama ‘grzech pierworodny’. Zaskakuje w r. 1650 tron wybrany w miejsce łac.Sponsam, zob. jednak niżej tron Salomona. Przypomnieć też trzeba w pieśni maryjnej z Kancjonału Przeworszczyka (r. 1435): Tyś tron krolestwa niebieskiego44.
(wersety i responsoria:) Wybrał Ją Bóg i wywyższył ponad wszystko. I wziął Ją na mieszkanie do przybytku Swego. – Przejrzał Ją Bóg i wybrał Ją Sobie [...] 1650–1851 (w 1650: Przejźrzał); – Eligit eam Deus et praeelegit eam. In tabernaculo suo habitare fecit eam 1625; – może parafrazy Ps 131,13: Pan bowiem wybrał Syjon; i Ps 14,1: Kto będzie przebywał w przybytku Twym, Panie?; przejrzeć ‘przewidzieć’, np. Annę świętą [...] Bóg przejrzał w radzie bóstwa Swego być starą matką [tj. babką] Jezusa SłStp z Modlitw Wacława.
Pani, wysłuchaj modlitwy nasze, A wołanie nasze niech do Ciebie przyjdzie. – to samo 1838; wspomagaj 1851; modlitwę moję, A wołanie moje 1762; modlitwę moję, A głos mój 1650; – Domina exaudi orationem meam. Et clamor meus ad te veniat 1625; – w tekstach polskich widoczne odejście od formy jednostkowej: moje od ogólnego nasze.
(modlitwa:) Święta Maryjo, Królowo niebieska, Matko Pana naszego Jezusa Chrystusa i Pani świata, która nikogo nie opuszczasz i nikim nie gardzisz, – Święta Maryja, Królowa 1851, 1838, 1762; Bądź pozdrowiona, nabłogosławieńsza Dziewico Maryja, Królowa niebieska, Matko [...] wszytkiego świata, która żadnego nie opuszczasz i żadnym nie gardzisz 1650; – Sancta Maria, Regina coelorum, Mater Domini nostri Jesu Christi, et Mundi Domina, quae nullum derelinquis et nullum despicis 1625; – w tekście z r. 1650 widoczne rozbudowanie inwokacji w stosunku do oryginału łacińskiego.
wejrzyj na nas, Pani nasza, łaskawym okiem miłosierdzia Swego i uproś nam u Syna Swego miłego odpuszczenie wszystkich grzechów naszych, – łaskawem [...] Twego, a uproś [...] u Syna Twego 1851, 1838; wejrzyj na mnie, Pani moja [...] Twego i uproś mi u SynaTwojego [...] grzechów moich 1762; wejźrzyj na mię, Pani moja łaskawie [...] Twego, a uproś mi u Synaczka Twojego [...] wszytkich [...] moich 1650; – respice me Domina clementer oculo pietatis, et impetra mihi apud tuum dilectum Filium cunctorum veniam peccatorum 1625; – por. stp. modlitwy, np. O Panie Jezu Kryste [...] okiem twego miłosierdzia już na nas weźrzy 1522 (SPXVI pod h. miłosierdzie). W tekstach XIX w. widoczne odejście od osobistego charakteru modlitwy: moja, na mnie, w kierunku obejmującego wspólnotę nasza itd.
abyśmy, którzy teraz święte Twoje i Niepokalane Poczęcie nabożnym sercem rozpamiętywamy, wiecznego błogosławieństwa zapłatę w niebie otrzymać mogli; – święte i niepokalane Poczęcie Twoje nabożnem [...] wiecznej szczęśliwości 1851; nabożnem 1838; abym ja, która [...] rozpamiętywam [...] mogła 1762; abym ja, który [...] sercem obchodzę i chwalę na ziemi, wiecznej onej szczęśliwości [...] otrzymać mógł 1650; – ut qui nunc tuam sanctam Conceptionem devoto affectu recolo, aeternae in futurum beatitudinis bravium capiam 1625; – w tekście z 1762 r. widoczne przeznaczenie modlitwy dla kobiet.
co niech da Ten, któregoś Ty, Panno porodziła, Syn Twój, a Pan nasz Jezus Chrystus, – niechaj 1851, 1838; niechaj [...] porodziła, Pan nasz 1762; niechaj [...] Panno przeczysta [...] Syn Twój, Pan 1650; – ipso quem Virgo peperisti donante, Domino nostro Jesu Christo 1625.
który z Ojcem i Duchem Świętym żyje i króluje w Trójcy Świętej jedyny Bóg na wieki wieków. Amen. – i z Duchem 1650–1851; w Trójcy jedyny 1851, 1838; króluje na wieki [...] 1762; – qui cum Patre et Sancto Spiritu vivit et regnat in Trinitate perfecta, Deus, in saecula saeculorum. Amen 1625; – warte uwagi jest przetłumaczenie łac. perfectus ‘doskonały’ jako święty, por. bliskie temu Mt 5,48: Bądźcie [...] doskonali, jako doskonały jest Ojciec wasz niebieski.
(wersety i responsoria:) Pani, wysłuchaj modlitwy nasze. A wołanie nasze niech do Ciebie przyjdzie. Błogosławmy Panu. Bogu chwała. A dusze wiernych zmarłych przez miłosierdzie Boże niech odpoczywają w pokoju. Amen. – to samo 1838; Pani wspomagaj [...] 1851; modlitwę moję. A wołanie moje [...] wiernych przez miłosierdzie [...] 1762; modlitwę moję. A głos mój [...] Błogosławmy Pana [...] zmarłych niechaj odpoczywają [...] 1650; – Domina exaudi orationem meam. Et clamor meus ad te veniat. Benedicamus Domino. Deo gratias. Et fidelium animae per misericordiam Dei requiescant in pace. Amen 1625; – zmiana składni błogosławić ‘wielbić’: w r. 1650 Pana, później Panu, oddaje możliwości syntaktyczne średniowiecznej łaciny, gdzie występuje benedicere z dat. i acc. SŁP. Można sądzić, że składnia z dat. znana też w pol. XVI w. odpowiada znaczeniu ‘wielbić z wdzięcznością’.
Na prymę
to samo we wszystkich wydaniach; – Ad Primam 1625; – pryma z łac. prima (hora), tj. pierwsza (godzina), tu poranna część brewiarza.
Przybądź itd., jak na Jutrznię; – warianty też zgodne z poprzednimi, oprócz: miłościwa Panno 1762; Przybądź, Panno, Twojemu słudze ku pomocy, A wyrwi mię z potężnych nieprzyjaciół mocy 1650.
Chwała Ojcu itd., jak na Jutrznię; – warianty (jeśli cytowane) zgodnie z poprzednimi, oprócz: Ojcu, Synowi 1650.
Hymn
Zawitaj, Panno mądra, domie poświęcony, Siedmioma kolumnami pięknie ozdobiony. – [...] Domie Bogu miły, Który złoty stół i siedm kolumn
ozdobiły 1851, 1838, 1762; Witaj, domie mądrości, Bogu ulubiony, Siedmią kolumn i stołem złotym ozdobiony 1650; – Salve Virgo Sapiens, domus Deo grata, Columna septemplici, mensáque exornata 1625; – rozumienie Panno mądra albo domie mądrości powstało zapewne z przyłączenia łac. sapiens do Virgo bądź do domus. ST przywołany jest przy opisie domu poświęconego, czyli świątyni, por. 3 Krl 7,48: Salomon sporządził wszystkie sprzęty do świątyni Jahwe [...] złoty ołtarz, stół złoty na chleby pokładne; a także Prz 9,1: Zbudowała dom sobie Mądrość isiedem kolumn wyciosała. W łacinie kościelnej mensa to nie tylko ‘stół’, lecz także ‘stół ofiarny, ołtarz’45, można więc dodać cytat z Wj: Postawił [Mojżesz] również ołtarz złoty w Namiocie Spotkania (40,26). Z NT w tłumaczeniu ks. Wujka46 wywodzi sięPanna mądra (Mt 25,2); w dzisiejszym przekładzie mówi się o pannach roztropnych (tak w BT). Także w litanii do NMP jest Panno roztropna, ale dla łac. Virgo prudentissima. Rozważa i objaśnia tę inwokację ks. Kútnik (s. 107–111).
Od wszelakiej zarazy świata ochroniona, Pierwej święta w żywocie matki, niż zrodzona . – to samo 1851, 1838, 1762; Domie, który od wieku Bóg poświęcił Sobie, Dawszy w żywocie matki świątobliwość Tobie 1650; – Ab omni contagio mundi praeservata, Ante Sancta in utero Parentis, quam nata 1625; – zarazę świata rozumiałabym jako skażenie moralne47, na które naraża duszę środowisko ludzi niepobożnych, świat w NT oznacza bowiem przede wszystkim tych ludzi, którzy stoją w wrogim stosunku do Boga i Jego przykazań, por. J 1,10 i komentarz BT; w żywocie (matki), łac. in utero, czyli ‘przed urodzeniem, w łonie matki’; żywot w tym znaczeniu występuje w Zdrowaś Mario: owoc żywota, por. SłStp pod h. owoc.
Tyś matką wszech żyjących, Tyś jest świętych drzwiami, Nowa gwiazdo z Jakuba, Tyś nad Aniołami. – z Jakóba 1851, 1838, 1762; [...] Tyś fórta niebieska, Nowa gwiazda z Jakóba i Pani anielska 1650; – Tu Mater viventium, et porta es Sanctorum, Nova stella ex Jacob, Domina Angelorum 1625; por. Ps 117,19–20: Otwórzcie mi bramy sprawiedliwości [...] To jest brama Pańska, przez nią wejdą sprawiedliwi. Znamienne jest przeniesienie na NMP mesjańskiego cytatu z ST: wschodzi Gwiazda z Jakuba Lb 23,17. Z dawna przyjęte tytuły NMP, np. Maryja, Matka Boża, nowa Jewa, matka żywiących (tzn. żyjących) SPXVI ze Skargi (pod h. matka); Ty jeś (tzn. jesteś) [...] wrota niebieska SłStp pod h. niebieski; anielska, tzn. aniołów, np. od wieków Panią anjelską jesteś wybrana ok. 1525, podobnie jak Chrystus nazywany był panem, królem, książęciem anielskim, por. SPXVI pod h. anjelski.
Ogromna czartu jesteś, w szyku obóz silny, Bądź chrześcijan ucieczką i port nieomylny . – to samo 1851, 1838, 1762; Ty, która szykowane wojska masz w szafunku, Ratuj nas, żądających Twojego ratunku! 1650; – Zabulo terribilis, acies castrorum, Portus et refugium, sis Christianorum 1625; – stp. ogromić ‘napełnić trwogą’ SłStp, stąd ogromna czartu ‘ta, która wzbudza strach w szatanie’, por. Rdz 3,15. Z terminologii wojskowej wzięto w szyku obóz silny, z niespotykanym w stp., choć występującym u Niemcewicza znaczeniem obóz ‘wyprawa wojenna’48. Inaczej brzmi ten fragment w r. 1650, ale późniejsze tłumaczenie ma za sobą powagę łaciny, opartej o Pnp 6,10: groźna jak zbrojne zastępy. Z wersji 1650: szafunk ‘władanie’, żądać (o co) ‘prosić gorąco, usilnie’ i żądać (czego) ‘potrzebować’ XVI w. Linde.
(wersety i responsoria:) Sam Ją stworzył w Duchu Świętym. I wyniósł Ją nad wszystkie dzieła rąk Swoich. – to samo 1851; wylał Ją na wszystkie [...] 1838, wylał Ją nad [...] 1762; nad wszytkie 1650; – Ipse creavit illam in Spiritu Sancto, et effudit illam super omnia opera sua 1625; por. w ST o Mądrości Syr 1,9: Pan sam ją stworzył (w Duchu Świętym Vg), przejrzał, policzył i wylał na wszystkie swe dzieła; starsze wylał (nie: wyniósł) ma oparcie dosłowne w łac. effudit; po polsku dodano do dzieła (opera) jeszcze rąk swoich, zgodnie z utartym wyrażeniem biblijnym opera manuum, por. Hbr 1,10: dziełem też rąk Twoich są niebiosa.
Pani, wysłuchaj , itd. jak na Jutrznię; – warianty też zgodne z poprzednimi, oprócz: wołanie moje 1650.
Święta Maryjo , itd. jak na Jutrznię; – warianty początkowych wyrazów zgodne z cyt. wyżej, zresztą tekst z zasady skrócony.
Na tercję
to samo 1650; Na Tercją 1851, 1838, 1762; – Ad tertiam 1625; – tercja z łac. tertia (hora), tj. trzecia (godzina), jako modlitwę brewiarzową odmawiano ją o godzinie trzeciej po wschodzie słońca.
Przybądź nam itd., jak na Jutrznię; – warianty jak na Prymę.
Hymn
Witaj, Arko przymierza, tronie Salomona, Tęczo wszechmocną ręką z pięknych farb złożona . – to samo 1851, 1838; Tęczą 1762; I tęcza na powietrzu z różnych farb złożona 1650; – Salve Arca foederis, Thronus Salomonis, Arcus pulcher Aetheris 1625; – wyrażenia zaczerpnięte z ST: Wj 25,16: włożysz do arki Świadectwo (tj. Prawo Dwóch Tablic, które było podstawą przymierza BT); 3 Krl 10,18: (o Salomonie) król sporządził wielki tron z kości słoniowej; Rdz 9,13: Łuk mój kładę na obłoki, aby był znakiem przymierza. W łac. tekście litanii do NMP był thronus Salomonis Lit.; Arka przymierza występuje w Litanii loretańskiej dotąd, o dwóch arkach przymierza: Noego i Mojżesza, jako typach (z gr. typos ‘obraz, odbicie’) Maryi pisze ks. Kútnik (s. 168–170). Wyraz farba o etymologii wspólnej z barwą49 był używany w znaczeniu ‘barwa, kolor’, np. jako ślepi mówią o farbie 1563 SPXVI.
Tyś krzak Mojżeszów, boskim ogniem gorejąca, Tyś różdżka Aronowa, śliczny kwiat rodząca. – Różdżko Aaronowa 1851, 1838; boskich [...] Różdżko Aaronowa 1762; Witaj krzaku ognisty, różdżko zakwitniona, (nic więcej) 1650; – rubus visionis. Virga frondens germinis 1625; por. Wj 3,1 o widzeniu Mojżesza: ukazał mu się anioł Jahwe w płomieniu ognia w środku krzewu; Lb 17,23: laska Aarona [...] rozwinęła pączki, wypuściła gałązki, zakwitła. W staropolskich tekstach religijnych analogie te w stosunku do NMP dadzą się łatwo odszukać, np. Ten jest kierz (tzn. krzak), który gorzał, a nie spalon 1522, przez ogień bóstwo się znamionuje (tzn. daje się poznać), przez kierz niespalony – moc panieństwa ok. 1525 SPXVI pod h. kierz. Stp. różdżka ‘gałązka’, por. o NMP w Modlitwach Wacława (zawierających Godzinki o św. Annie): O Anno święta, drzewo barzo rozkoszne, rożdżkę cudną z siebie wypuszczające, daj nam się w tym kwiatku kochać SłStp pod h. różdżka.
Bramo rajska zamkniona, runo Gedeona, Tyś niezwyciężonego plastr miodu Samsona. – to samo 1851, 1838, 1762; I runo Gedeona, i fórto zamkniona. (nic więcej) 1650. – vellus Gedeonis, Porta clausa Numinis, et favus Samsonis 1625; – por. Ez 44,2: Ta brama ma być zamknięta [...] albowiem [...] Bóg Izraela wszedł przez nią; Sdz 6,36–40: runo pozostało suche, a na ziemi była rosa; Sdz 14,8: rój pszczół i miód znalazły się w padlinie [lwa rozdartego przez Samsona]; używane tu analogie o NMP znane są z dawniejszych modlitw: z litanii łac. vellus Gedeonis, favus Samsonis Lit.; O Maryja, bramo wiekuiście zamkniona, módl się za nami! 1592 SPXVI pod h. brona.
Przystało, aby Cię Syn tak zacny od winy Pierworodnej zachował i zmazy Ewinej. – to samo 1851, 1838, 1762; Winszuję-ć z serca, że Cię od pierworodnego Jezus, Syn Twój, zachował grzechu Jewinego 1650. – Decebat tam nobilem Natum praecavere, Ab originali labe matris Evae 1625. – Stp. winczować i winszować ‘gratulować’ XVI w. (Linde) wydało się może w XVIII w. zbyt poufałe w stosunku do NMP, skoro tekst zmieniono, dostosowując do łaciny. Z kolei wprowadzone wówczas zacny ‘znakomity, czcigodny’ (Linde), dziś już straciło swoją intensywność.
Który Ciebie za Matkę obierając Sobie, Chciał, by przywara grzechu nie postała w Tobie. – to samo 1851, 1838, 1762; I dał Ci, żeś światowej nie uznawszy zmazy, Zstałaś się Matką Jego i Panną bez skazy 1650. – Almam quam elegerat Genitricem vere, Nulli prorsus patiens culpae subiacere 1625. – Starsze tłumaczenie polskie, swobodniejsze, bez zachowania szyku zdań łacińskich, zostało całkowicie zmienione. O rozumieniu wyrazu światowy por. wyżej.
(wersety i responsoria:) Ja mieszkam na wysokościach, I tron Mój w słupie obłoku. – to samo 1851, 1838, 1762; na wysokości 1650; – Ego in altissimis habito, Et Thronus meus in columna nubis 1625; – z Syr 24,4: Zamieszkałam na wysokościach, a tron mój na słupie z obłoku [przemowa Mądrości]. W stp. abstractum wysokość nie potrzebowało koniecznie liczby mnogiej, wprowadzono ją dostosowując do tekstu łacińskiego.
Pani wysłuchaj itd., oraz Święta Maryjo itd., jak na Jutrznię.
Na sekstę
to samo we wszystkich wydaniach; – Ad sextam 1625; – seksta z łac. sexta (hora), tj. szósta (godzina), kolejna po tercji część modlitwy brewiarzowej.
Przybądź itd., jak na Jutrznię; – warianty jak na Prymę.
Hymn
Witaj, świątynio Boga, w Trójcy jedynego, Tyś raj Aniołów, pałac wstydu panieńskiego! – świątyni 1851, 1838, 1762; Raju Anjołów <...?>50kwiatu pa<nieńskiego> 1650. – Salve ô puerpera, Templum Trinitatis, Angelorum gaudium, cella puritatis 1625; – ciekawe jest oddanie łac. angelorum gaudium przez raj aniołów, co bynajmniej nie jest błędem, zważywszy na bliskie znaczenia ‘raju’ i ‘niebieskiej radości’, np. Daj nam, miły Panie [...] bysmy się dostali w Twoją radość SłStp z Modlitw Wacława. Kwiat panieński byłby metonimią w miejsce łac. puritas ‘dziewiczość’, por. modlitwę: Wesel się z wiekuistego kwiateczka panieństwa Twego, niebu i ziemi dziwnego, Zdrowaś Maryja 1592 SPXVI. Tu warto przypomnieć tytuły NMP z pieśni w Kancjonale Przeworszczyka51 (r. 1435): Tyś kwiat czystoty panieńskie [...] Tyś radost anjelskich chorow; o pieśni tej wiadomo, że była spolszczeniem czeskiej. I znów jesteśmy na tropie pradziejów polskiej literatury chrześcijańskiej.
Pociecho utrapionych, ogrodzie wdzięczności, O palmo cierpliwości, o cedrze czystości! – to samo 1851, 1838, 1762; Pociecho ludz<i...? o>grodzie wd<zięczności>, O Panno cie<rpliwości, o> cedrze czy<stości>! 1650. – Solamen moerentium, hortus voluptatis, Palma patientiae, Cedrus castitatis 1625; – por. Ez 36,35 (Vg): Ziemia owa nieuprawna stała się jak ogród rozkoszny; Kpł 14,52–53: uwolni od grzechu ten dom [...] wodą żywą, drzewem cedrowym [...] dokona przebłagania za dom i oczyści go. W odniesieniu do NMP lepiej może dopatrywać się tu biblijnego typu metafory z odwróconego porównania: wdzięczność ‘rozkosz’ jak ogród, cierpliwość jak palma, czystość jak cedr, por. pancerz sprawiedliwości ‘sprawiedliwość jak pancerz’ Ef 6,1452. Panno 1650 wobec łac. palma jest niedokładnością, może dla uniknięcia trudnej metafory łacińskiej.
Ziemia jesteś kapłańska i błogosławiona, Święta i pierworodną zmazą niedotkniona. – to samo 1851, 1838, 1762; Ziemio błogo<sławiona, ro>la poświ<ęcona> <Z grzechu p> ierworodnego <jesteś wyz>wolona 1650; – Terra es benedicta, et sacerdotalis, Sancta, atque immunis, culpae originalis 1625; por. Lb 35, 1–2: Mówił Jahwe do Mojżesza [...] niech oddadzą Lewitom w dziedziczne posiadanie miasta, w których by mieszkali i pastwiska wokół miast; też Rdz 47,22: gruntów należących do kapłanów nie kupił.
Miasto Pańskie i brama na wschód wystawiona, Wszelkąś łaską, jedyna Panno, wypełniona. – napełniona 1851, 1838; Wszelką [...] napełniona 1762; <Miasto św>ięte i bramo <na wschód>postawiona, <...?>53 <wszy>tkim i łaską je< steś napełn>iona 1650; – Civitas Altissimi, porta orientalis. In te est omnis gratia, Virgo singularis 1625; por. Ap 21,2: Miasto święte, Jeruzalem nowe; Ez 43,1–2: poprowadził mię ku bramie, która wiodła na wschód. I oto chwała Boga Izraela przyszła od wschodu.
(wersety i responsoria:) Jak lilia między cierniem, Tak przyjaciółka moja między córkami Adamowymi. – lilija [...] Adamowemi 1851, 1838, 1762; – <Jak li>lija w cierniu <tak przy>jaciółka moja [...] 1650; – Sicut lilium inter spinas. Sic amica mea inter filias Adae 1625; – z Pnp 2,2: Jak lilia pośród cierni, tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt.
Pani, wysłuchaj itd. oraz Święta Maryjo itd., jak na Jutrznię.
Na nonę
to samo we wszystkich wydaniach; – Ad nonam 1625; – nona z łac. nona (hora), tj. dziewiąta (godzina), kolejna po sekście część modlitwy brewiarzowej.
Przybądź itd., jak na Jutrznię; – warianty jak na Prymę.
Hymn
Witaj, miasto ucieczki, wieżo utwierdzona Dawidowa, basztami i bronią wzmocniona. – to samo 1851; zmocniona 1838, 1762; [...] forteco zmo<cniona> Baszty Dawidow<emi> <i w> moc opatrzona 1650; – Salve Urbs refugii, turrisque munita David, propugnaculis, armisque insignita 1625; – por. Pwt 4,41–42: Wtedy wyznaczył Mojżesz trzy miasta [...] by tam mógł uciec zabójca, który by mimo woli zabił bliźniego [...] Chroniąc się do jednego z tych miast, będzie mógł ocalić życie; Pnp 4,4: Szyja twoja jak wieża Dawida, warownie zbudowana, tysiąc tarcz na niej zawieszono, wszystka broń walecznych.
Tyś przy poczęciu ogniem miłości pałała, Przez Cię władza piekielnych mocarzów stajała. – to samo 1851, 1838, 1762; Tyś przy Twoim <poczęciu> piekłu siły zbił<a>, <A na gło>wę czartowską <nogą> nastąpiła 1650; – Tu in Conceptione, charitate ignita, Infernalis potestas est à te contrita 1625; – tekst z r. 1650 nawiązuje do Rdz 3,16 (Vg): Ona zetrze głowę twoją (tj. Węża), a ty czyhać będziesz na piętę Jej; stp. mocarz piekielny ‘szatan’, np. Ciebie (tzn. Chrystusa) chwalemy, Alleluja, któryś tako mocne zwyciężył mocarze piekielne 1522 SPXVI; w kazaniu stp.: przyjdzie [...] Panna, która moc twoję złomi, a głowę twoję podłoży pod nogę Swoję ok. 1525 SPXVI pod h. głowa.
O mężna białogłowo, Judyt wojująca, Od niewoli okrutnej lud swój ratująca. – [...] Abizai prawego Dawida grzejąca 1851, 1762; I Abizag prawego Dawida grzejąca 1838; <O mężn>a białogłowa, <Judyt >a, do tego <Abizai D>awida <grzejąc>a prawego 1650; – Eia Mulier fortis, et invicta Iudith, Pulchra Abisai Virgo, verum fovens David 1625; – por. Jdt; 3 Krl 1,3–4: znaleziono Szunemitkę Abiszag [...]. Choć obsługiwała go, król nie naruszył jej dziewictwa. W ciągu ostatnich 100 lat usunięto tekst o młodej Szunemitce.
Rachel ożywiciela Egiptu nosiła, Nam Zbawiciela świata Maryja powiła. – to samo 1851, 1838, 1762; <Rachel do>zorce tylko <Egipt>u zrodziła, <Tyś Bog>a i człowieka < piersi>ami żywiła 1650; – Rachel procuratorem Aegypti gestavit; Sed Salvatorem mundi Maria portavit 1625. – por. Rdz 30,25: Rachela urodziła Józefa; Rdz 41,45 (Vg): [Faraon – M.K.] nazwał go [Józefa – M.K.] językiem egipskim Zbawicielem świata (w naszym tekście mowa jest o Chrystusie). Stp. dozorca ‘opiekun’, np. jesteście nawróceni do pasterza i biskupa (marg.: dozorce abo opiekuna) dusz waszych 1 P 2,25 wg WujNT.
(wersety i responsoria:) Wszystka piękna jesteś, przyjaciółko moja, A zmaza pierworodna nigdy w Tobie nie postała. – to samo 1851, 1762; nie była 1838; Wszytka [...] I zmaza [...] nigdy na Tobie nie była 1650 (pod Nieszporami zmienione); – Tota pulchra es amica mea. Et macula originalis nunquam fuit in te 1625; z Pnp 4,7: Cała piękna jesteś, przyjaciółko moja, i nie ma w tobie skazy. Stp. wszytek ‘cały’ XVI w. Linde.
Pani, wysłuchaj itd. oraz Święta Maryjo itd., jak na Jutrznię.
Na nieszpory
na Nieszpór we wszystkich wydaniach; – Ad vesperas 1625; – stp. nieszpór ‘przedostatnia część brewiarza’, też ‘specjalne nabożeństwo wieczorne’ SłStp.
Przybądź itd., jak na Jutrznię; – warianty jak na Prymę.
Hymn
Witaj, światło z Gabaon, coś zwycięstwo dało, Z Ciebie Słowo przedwieczne w ciało się przybrało ; – Witaj zegarze, w którym nazad jest cofnione Słońce dziesięcią linij, gdy Słowo wcielone 1851, 1838; jak w 1851, ale: dziesiącią linij 1762; Witaj zegarze linijej dziesięć powrócony, Dla której prędzej nam jest Zbawiciel spuszczony 1650; – Salve horologium, quo retro trahatur Sol in decem lineis, Verbum incarnatur 1625; – por. 4 Krl 20,11 (Vg): Wzywał tedy Izajasz prorok Pana, i wrócił cień przez linie, po których już był zstąpił na zegarze Achaza, dziesięć stopni wstecz; Joz 10,12–13 (Vg): rzekł [Jozue – M.K.] przed nimi: „Słońce naprzeciw Gabaonu nie ruszaj się” [...] I stanęło słońce [...] aż się pomścił lud nad nieprzyjaciółmi. Tekst z r. 1650 odbiegający częściowo od łaciny zdaniem skierowanym do NMP: dla której itd., został zmieniony już w w. XVII–XVIII. Także ta wersja się nie utrzymała i wbrew łacinie wprowadzono w ostatnim stuleciu światło z Gabaon54.
Aby człowiek z padołu powstał wywyższony, Niewiele od Aniołów jest on umniejszony. – Niezmierny, od Aniołów jest coś umniejszony 1851, 1838, 1762; Aby człowiek niewinność przez grzech utraconą, Zrównawszy się z Anjoły, mógł mieć przywróconą 1650; – Homo ut ab inferis ad summa tollatur, Immensus, ab Angelis paulò minoratur 1625; – por. Ps 8,5–6; Czymże jest człowiek [...] Uczyniłeś go niewiele mniejszym od aniołów. Tekst z r. 1650 zasadniczo różnił się od sensu łacińskiego, później przywracanego, lecz bez odpowiednika dla łac. immensus.
Słońca tego promieńmi Maryja jaśnieje, W poczęciu Swym, jak złota zorza światłem sieje . – to samo 1762; Swem 1851, 1838; Tymi promieńmi, Panno, świecisz ozdobiona, Jak Jutrzenka od ziemie wysoko wzniesiona 1650; – Solis huius radiis Maria corruscat, Et consurgens Aurora in conspectu micat 1625; – por. Ap 12,1: Niewiasta w słońce obleczona; Pnp 6,9 (Vg): idzie jak zorza powstająca. W modlitwie stp.: Łaskawa Pani [...] Bądź pozdrowiona, gwiazdo jutrzenna 1560 SPXVI.
Między cierniem lilia kruszy łeb smokowi, Piękna jak w pełni księżyc, świeci człowiekowi . – lilija 1851, 1838; jak pełny księżyc 1762; Jako w cierniu lilija żadnej nie znasz zmazy, Jako miesiąc oświecasz Jadamowe skazy 1650; – Lilium inter spinas, quae serpentis terat Caput, pulchra ut luna, errantes collustrat 1625; – por. Rdz 3,15 (Vg): rzekł Pan Bóg do węża [...] ona zetrze głowę twoją; Pnp 6,10: piękna jak księżyc. W litanii łac. do NMP występowało luna pulchrior Lit. Tekst stp. z r. 1650 wydaje się piękniejszy. Oczywiście stp. miesiąc ‘księżyc’ SPXVI, przez Jadamowe skazy rozumieć należy spowodowaną przez Adama skazitelność człowieka, czyli grzeszność, stp. skaza ‘skażenie, zmaza’ XVI w. Linde.
(wersety i responsoria:) Jam sprawiła na niebie, aby wschodziła światłość nieustająca. I jako mgła okryłam wszystką ziemię. – to samo 1838;wszystkę 1851; jako mogła [...] wszystkę 1762; <Jam> sprawiła na nie<bie> <b>y weszło słońce < nieust>ające. <I jak>o chmura pokry<łam> <w>szytkę ziemię 1650 (przeniesione na Nonę); – Ego feci in coelis ut oriatur lumen indefiniens. Et quasi nebula texi omnem terram 1625. – z Syr 24,6 (Vg): Ja sprawiłam na niebie, aby wschodziła światłość nieustająca i jak mgła okryłam wszystką ziemię.
Pani, wysłuchaj itd. oraz Święta Maryjo itd., jak na Jutrznię.
Na kompletę
to samo we wszystkich wydaniach; – Ad completorium 1625; – kompleta z łac. completa (też completorium), ostatnia część brewiarza w ciągu dnia.
Niech nas Syn Twój, o Pani, do Siebie nawróci, A Swoje zagniewanie niech od nas odwróci . – Niech nas, Pani, Twą prośbą do Siebie nawróci Jezus, Syn Twój, a Swój gniew niech od nas odwróci 1851, 1838, 1762; Niech nas wyzwoli, Panie, od gniewu Twojego Miłosierdzie i łaska Chrystusa naszego. Niechaj przez Twą przyczynę cnotliwie żyjemy, Niechaj od drogi prawdy nie odstępujemy. Teraz przybądź (itd.) 1650; – Convertat nos Domina tuis precibus, placatus Jesus Christus Filius tuus. Et divertat iram tuam55 à nobis 1625; – tekst łaciński poprzez zaimek tuam zdaje się wskazywać raczej na Boga Ojca, choć wcześniej wymieniona została Domina; polski z r. 1650 zwraca się wyraźnie pierwszym zdaniem ku Bogu Ojcu, dlatego dalszy ciąg (przez Twą przyczynę) jest niespójny. Zmiana była zatem konieczna.
Przybądź itd. oraz Chwała Ojcu itd., jak na Jutrznię; – warianty jak na Jutrznię, oprócz: Teraz przybądź Twojemu chwalcy [...] A wyrwi mię [...] 1650.
Hymn
Witaj, Matko szlachetna, w panieńskiej czystości, Gwiazdami uwieńczona, Pani łaskawości . – to samo 1851, 1838, 1762; Witaj, Matko panieńska, czystością wsławiona, Królowa miłosierdzia, w gwiazdy ozdobiona! 1650; – Salve Virgo nobilis, Mater illibata, Regina clementiae, stellis coronata 1625; – por. Ap 12,1: księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu. Przekład polski z r. 1650 niezbyt wierny na początku, wydaje się jednak piękniejszy od późniejszego. W XVIII w. zamiast Królowej miłosierdzia występuje Pani łaskawości. Tymczasem stp. modlitwa: Pozdrowiona bądź, miłościwa Królowa miłosierdzia 1522, jak też samo bogato zaświadczone w SPXVI znaczenie: miłosierdzie ‘litość, łaskawość, współczucie okazywane komuś czynnie’ wskazują, że zmiana ta nie była konieczna.
Niepokalana, czystsza niźli Aniołowie, Po prawej stronie Króla stoisz w złotogłowie . – Po prawej ręce 1851, 1838, 1762; Czystsza niż Aniołowie, przybrana bogatą Na prawicy królewskiej złotą stoisz szatą 1650; – Supra omnes Angelos pura, immaculata Atque ad Regis dexteram stans veste inaurata 1625; por. Ps 44,10: królowa po prawicy twojej, strojna w złoto Ofiru.
O Rodzicielko łaski, nadziejo grzeszących, O jasna gwiazdo morska, o porcie tonących! – to samo 1851, 1838, 1762; Niech przez Cię, Matko łaski, nadziejo [...] 1650; – Per te Mater gratiae, dulcis spes reorum Refulgens stella maris, portus naufragorum 1625; – por. w modlitwach stp.: Matka [...] nadzieja wszech kających (tzn. pokutujących), slutuj się (tj. ulituj się) nade mną XV w. SłStp; Maryja, matko łaski, matko miłosierdzia ok. 1525 SPXVI pod h. matka; gwiazda morska z hymnu Ave maris stella, o której wyżej w tym artykule. Łac. Mater (divinae) gratiae w litanii do NMP przełożono Matko łaski Bożej. O pochodzeniu i znaczeniu tej inwokacji pisze ks. Kútnik (s. 72–81).
Bramo rajska, niemocnych zdrowie w Twej obronie, Niech Boga oglądamy na górnym Syjonie . – to samo 1851; zdrowie, w Twej 1838, 1762; Fórto rajska, niemocnych zdrowie, i w obronie Twej Boga oglądamy [...] 1650; – Patens coeli ianua, salus infirmorum, Videamus Triadem, in aula Sanctorum 1625; – por. Ps 9,12: Panu, który mieszka na Syjonie. W poł. XIX w. nastąpiła zmiana sensu przez zmianę interpunkcji. Dawniej przecinek występował po zdrowie. Wówczas niemocnych ‘chorych, słabych na duszy lub ciele’ zdrowie ‘uzdrowienie’ było tytułem NMP, zgodnie z tekstem łacińskim. Por. w modlitwie stp.: Przyjdź Matko łaski, źrzódło miłosierdzia, nędznych lekarstwo 1560; Królowa niebieska, brama rajska 1592 SPXVI. Porta paradisi występuje też w Litanii do NMP, por. Lit.; w tekście dzisiejszymJanua coeli – Bramo niebieska. O pochodzeniu i znaczeniu tego wezwania pisze ks. Kútnik (s. 170–174). Także Salus infirmorum – Uzdrowienie chorych odnajdujemy w litanii, o czym szeroko ks. Kútnik (s. 179–182).
(wersety i responsoria:) Jako olej wylany, o Maryjo, imię Twoje, Słudzy Twoi zakochali się bardzo w Tobie. – Olej wylany o Maryja [...] 1650–1851; A słudzy 1851; ukochali się w Tobie barzo 1650; – Oleum effusum Maria nomen tuum. Servi tui dilexerunt te nimis 1625; – por. Pnp 1,2 (Vg): Olejek wylany imię Twoje, dlatego panienki umiłowały cię.
Pani, wysłuchaj itd. oraz Święta Maryjo itd., jak na Jutrznię56.
Ofiarowanie godzinek
Polecenie Godzinek 1851, 1838; Polecanie Godzinek Pannie Maryi 1762; Zalecenie tych Godzinek Naświętszej Pannie 1650; – Commendatio 1625.
Z pokłonem, Panno święta, ofiarujem Tobie Te Godzinki ku większej czci Twej i ozdobie ; – ofiaruję 1650–1815; – Supplices offerimus tibi, Virgo pia, Has horas canonicas 1625; – w tekście polskim – rozszerzonym w stosunku do łaciny – aż do XIX w. dominował akcent osobisty: ofiaruję.
Prosząc, byś nas zbawienną drogą prowadziła, A przy śmierci nam słodką Opiekunką była. – [...] słodką Maryją przybyła 1851, 1838; do śmierci mi słodką Maryją przybyła. Amen 1762; mię [...] prowadziła, A do śmierci mej, słodka Maryja, przybyła. Amen 1650; – fac, nos ut in via Ducas cursu prospero, et in agonia Praesens nobis assiste o dulcis Maria. Amen. Deo gratias 1625; – również w tych wersach obserwujemy po polsku w starszym okresie zwroty w pierwszej osobie, mimo łacińskiego objęcia całej zbiorowości wiernych. Epitet dulcis, słodki w znaczeniu ‘dobry, łagodny, życzliwy’ występuje często w stp. modlitwach do Jezusa i Maryi, np.: O miłościwa, o dobrotliwa, o słodka (dulcis) panno Maryja! XIV w. SłStp, Jezu słodki! ok. 1500 SłStp.
We współczesnych Godzinkach następują teraz Antyfona i modlitwa, których brak w tekstach z lat 1650 i 1625, kończących się słowami: Na cześć Panu Bogu i Naświętszej <P.> Maryjej Niepokalanie Poczętej. Amen. – Ad maiorem Dei gloriam, Beatissimaeque Virginis Mariae. Jej brzmienie zmieniło się w latach 1851–1965, czym nie będziemy się już zajmować.
Po tym przeglądzie zmian widocznych w Godzinkach polskich w ciągu ostatnich 300 lat chcę zwrócić uwagę czytelnika, że w tekście tych skromniutkich, zdawałoby się, modlitw skupia się mariologiczna wiedza i pełne uwielbienia odczucie średniowiecza. Ich autor nie szukał sam biblijnych analogii, na które tu wskazywaliśmy, lecz wykorzystał współczesną literaturę o NMP. Przekonuje o tym jasno ogromne dzieło ks. A. Bzowskiego, który w r. 1598 zebrał z pisarzy kościelnych pochwalne modlitwy na cześć Matki Boskiej57. Dla przykładu podam bodaj kilkunastu autorów kościelnych i użyte przez nich tytuły NMP, które powtórzył nieznany autor łacińskich Godzinek, przepisanych – jak o tym była mowa – na pocz. XVII w. z jakiegoś starego kodeksu:
Św. Ambroży (ok. 339–397): altare, Foederis archa, vellus Gedeonis; św. Andrzej Jerozolimski (660–740): Templum Divinae gloriae; Arnobiusz Młodszy (mnich afrykański, V w.): terra Domini benedicta; św. Augustyn (353–440): mater viventium, porta in Domo Dominiclausa, regina caelorum, virga Aaron; św. Bernard z Clairvaux (1090–1153): consolatio infirmorum (w Godz.: Salus infirmorum), stellas duodecim praerogativas gratiarum intelligere videremur, vellus Gedeonis, virgines caeteras antecedit; św. Piotr Chryzolog (ok. 400–450): mater viventium; Chryzyp (mnich, V w.): hortus Patris, rubus ardens igne spirituali, porta clausa soli Regi aperta; św. Piotr Damian (zm. 1072, Doktor Kościoła): caput habet ornatum duodecim stellis; św. Efrem (zm. 1373, zwany Doktorem Maryjnym58, diakon syryjski, Doktor Kościoła): paradisus voluptatis (w Godz.:hortus v.); Epifaniusz Hagiopolita (VIII w.): mater viventium; Fulbert (biskup z Chartres, 960–1028): contrivit Mariacaput serpentis (w Godz.: infernalis potestas est a te contrita); św. Hieronim (ok. 347–419): domum sapientiae59 quam sapientia [...] fabricavit excisis columnis septem, septem donis Spiritus sancti; Regina caelorum; Regina mundi; św. Ildefons z Toledo (VII w.): ianua Coelestis, lilium inter spinas, stella Jacob; itd. Pisarze powtarzają po sobie co celniejsze określenia. Literatura ta była dobrze znana ówczesnym teologom, że przytoczę choćby ks. Wujka SJ fragment pt. Chwalcy Panny Maryjej:
„Święty Efrem zowie Ją jedyną nadzieją rozpaczających, pomocą opuszczonych, portem utrapionych, pociechą świata, wybawicielką i odkupicielką więźniów i wszystkich po Bodze zbawienim. Zowie ją osobną nadzieją i ufnością swoją, pokojem, weselem i zbawienim świata, ucieczką i obroną, pośrzedniczką i jednaczką świata, panią, królową i uliczką niebieską [...] Święty Grzegorz Nazyjanzeński60 zowie Ją królową świata, patronką żywota swego i rzeczniczką abo orędowniczką do Syna [...] Bernard ś. zowie Ją panią naszą, pośrzedniczką naszą, rzeczniczką naszą, matką miłosierdzia” (1593 WujNT, s. 397–398).
Z tego podłoża uwielbienia i nadziei wyrosły Godzinki. Rola przeszło tysiącletniej tradycji języka sakralnego jest w nich szczególnie widoczna. Nakładają się na nią działania współczesnych. Wiele zmian sygnalizowałam w trakcie filologicznych zestawień: wprowadzenie wspólnoty wiernych zamiast indywidualnego czciciela (wyrwij nas, modlitwy nasze, wejrzyć na nas XIX w., zam. mię, moję, na mnie 1762 i wcześniej, zresztą zgodnie z łac. me, meam itd.). W r. 1762 często widoczna całkowita zmiana całych wersów, wierniejsze przystosowanie polskiego tekstu do łaciny. W tekście obecnie używanym jest parę znaczniejszych różnic w stosunku do śpiewanego przed 100 laty: znikła Abizai i słoneczny zegar z 10 liniami. Czytając Godzinki z r. 1650 odnosi się wrażenie większej niż później bezpośredniości, np. w r. 1650: u Synaczka, Winszuję-ć z serca, Tymi promieńmi, Panno świecisz ozdobiona – potem: u Syna, Przystało, aby [...], Słońca tego promieńmi Maryja jaśnieje. Oczywiście, widoczne są zachodzące w języku zmiany gramatyczne, którymi nie będziemy się szerzej zajmować, np. wołacz o Maryja, dopełniacz ziemie, biernik na jutrznią – teraz: Maryjo, ziemi, na jutrznię itd.
Patrząc na XVII-wieczne Godzinki od strony historyczno-stylistycznej, widzimy w nich – w powtórzonym siedmiokrotnie Salve – wpływ antyfony Salve regina, napisanej przez Hermana Ułomnego (zm. 1054), której oddziaływanie na poświęconą Maryi twórczość sekwencyjną i hymniczną już podkreślano61. Widzimy następnie metaforykę pochodzenia starotestamentowego, przejętą przez autora Godzinek z mariologicznych tekstów teologów i mistyków średniowiecza62, a wszystko zamknięte w ramy horae canonicae, rzymskiego brewiarza.
Pierwodruk: M. Karpluk, O języku religijnym. Zagadnienia wybrane, red. M. Karpluk i J. Sambor, Lublin 1988, s.103–132. Publikacja w serwisie Staropolska.pl za zgodą Autorki.
Przypisy
38 Por. ks. J. Kútnik, Litania loretańska, Kraków 1983, s. 204–206.
39
W ekscerpowanych dla SPXVI tekstach na 124 użycia aż 119 razy chwalca w przytoczonym znaczeniu dodatnim (por. F. Pepłowski, Odczasownikowe nazwy wykonawców czynności w polszczyźnie XVI wieku, Wrocław 1974, s. 129).
40
W wyd. 1650 stale hymna; w stp. i w XVI w. występowały obocznie hymna || hymn, moim zdaniem zmiana rodzaju w stosunku do łac.hymnus z gr. hymnos dokonała się pod wpływem rodzimych synonimów chwała i pieśń (por. M. Karpluk, Semantyczne podstawy zmian rodzaju gramatycznego w polszczyźnie XVI w., [w:] Tekst i język, pod red. M.R. Mayenowej, Wrocław 1974, s. 213).
41 Por. ks. A. Bzowski, Różaniec Panny Maryjej, Kraków 1600. Na k. A5v–A6 łaciński tekst Litanii do NMP. Dalej skrót Lit.
43 Tamże, s. 174–179. Może potknięciem tłumacza jest na s. 177 wzmianka o Junonie, która nosiła przydomek Matuta. Chodzi o Ino, córkę Kadmusa, zwaną u Rzymian Mater Matuta, u Greków Leucothea.
44 Por. M.R. Mayenowa, W sprawie problematyki stylistycznej staropolszczyzny, [w:] OdrPol, cz. 2, Warszawa 1962, s. 30.
50 Tu zaczynają się odcięte do połowy karty Officium; czasem można się domyślić brakującego słowa, co podaję w nawiasach kątowych.
51 Pieśń tę cytuje jako przykład metaforyki średniowiecznej M.R. Mayenowa (jw., s. 30–31).
52 Por. Nowy Testament w przekładzie ks. dr Jakuba Wujka T.J. z roku 1593, wstępem i uwagami [...] poprzedził ks. dr W. Smereka, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1966. Dalej skrót WujNT.
53 Może dobrem, por. Krystus [...] Matce Swej [...] żądał kożdego dobrego, wszelkiej łaski ok. 1525 SPXVI pod h. łaska.
54 BT wyjaśnia: Gibeon, dzisiejsze el-Dżib, 10 km na płn.-zach. od Jerozolimy.
56 Z tym, że w 1650 przed Pani, wysłuchaj mamy modlitwę tę, co na Jutrzni: Bądź pozdrowiona z następującymi wariantami: błogosławiona panno, dziewico [...] wejźrzy [...] okiem miłosiernym Twoim [...] u Synaczka Twego miłego [...] na wieki wieczne. Amen.
57 F. A. Bzovius, Thesaurus laudum santiss. Deiparae, Venetiis 1598, s. 24, 27, 40, 44, 71, 284–287, 613, 627, 672 i in.
58 Por. J.M. Szymusiak SJ, ks. M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971, s. 129.
59 Czy ten cytat nie każe inaczej spojrzeć na werset: Salve Virgo sapiens, Domus Deo grata? Jednak rytm na to nie pozwala.
60 Św. Grzegorz z Nazjanzu (330–390), biskup Konstantynopola, największy przedstawiciel liryki chrześcijańskiej przed Romanosem (por. Szymusiak, Starowieyski, jw., s. 175–177).
61 Por. E. Ostrowska, O artyzmie średniowiecznych zabytków językowych (Bogarodzica, Kazania świętokrzyskie, „Posłuchajcie, bracia miła”), Kraków 1967, s. 44.
62 Czyli to, o czym dla Litanii loretańskiej pisze ks. Kútnik (jw., s. 9).