Św. Bonawentura (1217?-1274), właściwe nazwisko Jan Fidanza, franciszkanin, doktor Kościoła, filozof, teolog i mistyk. Jego nauka o życiu wewnętrznym jest opisem powrotu człowieka do Boga dzięki Chrystusowi i Jego łasce. Dusza zmierza do doskonałości trzema drogami: oczyszczenia, oświecenia i zjednoczenia mis-tycznego. Szczytem kontemplacji jest ekstaza intelektu i woli.
* * *
Każdy rodzaj wiedzy nosi na sobie znamię Trójcy, a zwłaszcza ta, której uczy Pismo św., dlatego winna ona przedstawiać w sobie ślad Trójcy; z tego powodu Mędrzec (Prz 22, 20) o tej świętej doktrynie mówi, że opisał ją potrójnie, zgodnie z trojakim jej duchowym rozumieniem: moralnym, alegorycznym i anagogicznym. To potrójne rozumienie odpowiada trzem hierarchicznym aktom: oczyszczenia, oświecenia i doskonalenia. Oczyszczenie prowadzi do pokoju, oświecenie do prawdy, doskonalenie do miłości, doskonałe ich osiągnięcie przez duszę uszczęśliwia ją, a za starania o nie otrzymuje ona powiększenie zasługi. Zatem na poznaniu tych trzech dróg polega wiedza całego Pisma św., a także zasługa na życie wieczne. Istnieją trzy sposoby ćwiczenia się w tej potrójnej drodze: czytanie i rozważanie, modlitwa oraz kontemplacja.
O medytacji, która duszę oczyszcza, oświeca i doskonali
Najpierw wglądnijmy w formę medytacji. Mamy w sobie trzy siły, przez użycie których ćwiczymy się w tej potrójnej drodze: bodziec sumienia, promień rozumu i ognik mądrości. Jeśli chcesz się oczyścić, zwróć się do bodźca sumienia; jeśli oświecić, do promienia rozumu; jeśli udoskonalić, do ognika mądrości [...].
O modlitwie, która opłakuje nędzę, błaga o miłosierdzie, składa uwielbienie
Skorośmy już powiedzieli, jak dochodzi się do prawdziwej mądrości poprzez czytanie i rozmyślanie, to teraz należy powiedzieć, jak do niej dojść przez modlitwę. Trzeba wiedzieć, że w modlitwie są trzy stopnie czyli części. Pierwszym jest opłakiwanie nędzy; drugim błaganie o miłosierdzie; trzecim składanie uwielbienia. Nie możemy złożyć Bogu kultu uwielbienia, jeśli wpierw nie otrzymamy od Niego łaski; a nie możemy nakłonić miłosierdzia Bożego do dania łaski inaczej, jak tylko za pomocą opłakania i przedstawienia naszej nędzy i braków. Każda doskonała modlitwa powinna mieć trzy części; żadna z nich jedna bez dwu pozostałych nie wystarczy ani nie doprowadzi do doskonałego celu; dlatego należy je wszystkie trzy łączyć razem. [...]
O kontemplacji, która prowadzi do prawdziwej mądrości
Po omówieniu, w jaki sposób winniśmy ćwiczyć się w mądrości poprzez medytację i modlitwę, teraz krótko dotkniemy problemu, jak dojść do prawdziwej mądrości poprzez kontemplację. Za pomocą kontemplacji duch nasz wchodzi do niebieskiego Jeruzalem, na wzór którego został ukształtowany Kościół, zgodnie z Księgą Wyjścia: "Patrz, a uczyń wedle wzoru, który na górze został ci ukazany" (Wj 25, 40). Bo jest rzeczą konieczną przystosowanie Kościoła walczącego triumfującemu, a zasług narodom, i pielgrzymów ziemskich Świętym, o ile to jest możliwe.
W chwale istnieją trzy wyposażenia, stanowiące doskonałość nagrody: wieczne posiadanie najwyższego pokoju, oczywiste widzenie najwyższej prawdy, pełne zażywanie najwyższej dobroci czyli miłości. Według tego rozróżnia się trzy rzędy w najwyższej hierarchii niebieskiej, mianowicie Trony, Cherubiny i Serafiny. Jest konieczne, aby ten, kto chce dojść do owej szczęśliwości za pomocą zasług, nabył tu na ziemi, o ile to możliwe, podobieństwo do owych trzech przymiotów, mianowicie żeby posiadał ciszę pokoju, blask prawdy, słodycz miłości. Na tych trzech atrybutach spoczywa sam Bóg i zasiada jakby na własnym tronie. Jest konieczne, żeby do każdego z wymienionych przedmiotów wstępować trojaką drogą: oczyszczającą, która polega na wyrzuceniu grzechu; oświecającą, która polega na naśladowaniu Chrystusa; jednoczącą, która polega na przyjęciu Oblubieńca. Każda z nich ma swoje stopnie, za pomocą których prowadzi od dołu i biegnie aż do szczytu. [...]
Podsumowanie
Omówione stopnie można skrócić w ten sposób. Najpierw podział stopni oczyszczenia: wstydź się za zbrodnię, lękaj się sądu, opłakuj stratę, błagaj o pomoc dla zaradzenia złu, zwalczaj żądzę jako przeciwnika, pragnij męczeństwa dla nagrody, zbliż się do Chrystusa, aby zażyć cienia.
Podział stopni należących do oświecenia: rozważ kim jest Ten, kto cierpi, i wierząc daj Mu się w niewolę; jakim jest Ten, kto cierpi, i współczując udręcz się; jak wielkim jest Ten, kto cierpi, i zdumiewając się podziwiaj; z jakiej przyczyny cierpi, i ufając składaj dzięki; w jakiej postaci cierpi, i naśladując staraj się upodobnić; jak wielkie są męki które cierpi, i pałając obejmij Go; rozważ, do czego to prowadzi, a rozumiejąc, kontempluj.
Podział stopni drogi jednoczącej: czujność niech cię budzi z powodu rychłego przyjścia Oblubieńca; zaufanie niech cię umacnia z powodu Jego niezawodności; pożądanie niech cię zapala z powodu Jego słodyczy; zachwycenie niech cię unosi z powodu Jego wzniosłości; upodobanie niech cię ukoi z powodu Jego piękna; radość niech cię upoi z powodu pełni Jego miłości; przylgnięcie niech cię zespoli z powodu mocy Jego miłości; tak, by pobożna dusza zawsze mówiła w sercu swoim do Pana: Ciebie szukam, w Tobie mam nadzieję, Ciebie pragnę, do Ciebie się wznoszę, Ciebie przyjmuję, W Tobie się raduję, i w końcu do Ciebie należę. [...]
Za wyd. Św. Bonawentura, Trzy drogi albo inaczej ogień miłości, przeł. C. Niezgoda, w: Pisma ascetyczno-mistyczne, Warszawa 1984, s. 15-16, 20, 24, 28; przedruk w: Zrozumieć średniowiecze, oprac. R. Mazurkiewicz, Tarnów 1994.