"Arma cosacica"
Poezja okolicznościowa o wojnie
polsko-kozackiej 1648-1649
Oprac. Piotr Borek
Collegium Columbinum
Kraków 2005
Ze wstępu
Minął już przeszło wiek od czasu wydania przez Iwana Frankę pionierskiego studium Chmelnyszczyna 1648-1649 rokiw w suczasnych wirszach. Ukraiński badacz starał się w nim zebrać maksymalną ilość wierszowanych przekazów, w których podejmowano temat polsko-kozackiej wojny w jej początkowej fazie (1648-1649) oraz dokonać ich pobieżnego omówienia. Ten ostatni postulat został wszakże zrealizowany tylko częściowo, gdyż Franko skupił większą uwagę na rekonstrukcji wydarzeń historycznych w oparciu o dziełka poetyckie, pomijając ich walory literackie. Za szczególnie cenne wypada jednak uznać opublikowanie przezeń fragmentów odnalezionych wierszy, a tym samym przybliżenie ich szerszemu gronu badaczy i osobom zainteresowanym XVII-wiecznym konfliktem polsko-ukraińskim. [...]
Oddawany do rąk czytelnika tom Arma Cosacica zawiera dziewięć utworów okolicznościowych (poza Pobudką S. Twardowskiego niepublikowanych od czasu ich pierwodruków), które wydrukowano wnet po zaistniałych na Ukrainie wypadkach, tj. w latach 1648-1650. W edycji zgromadzono je według następującej kolejności:
1. [Jan Karol Dachnowski], Trąba na rozpruszonych do obozu przeciw Kozakom, [b.m. 1648].
2. Anonim, Na "Trąbę" odpowiedź żołnierzska w roku 1648, [b.m. r.].
3. [Szymon Starowolski], Nowy Satyr polski, który się wraca z Bukowiny wołoskiej. Do którego przydana Perspektywa krótka po żałosnej klęsce rozproszenia wojskowego za Konstantynowem, [b.m. 1648].
4. Anonim, Satyr nowy z chorej głowy, [b.m. 1649].
5. Anonim, Szlachcic do szlachcica o wojnie kozackiej w roku tysiącznym sześćsetnym czterdziestym ósmym i dziewiątym, [b.m. 1649].
6. Samuel Twardowski, Pobudka wychodzącemu wojsku pod Ołykę pro 1 Maii anno 1649, [b.m. 1649].
7. Wojciech Radwański, Zbaraska ekspedycyja poważna i sławna i oblężenie zbaraskie niesłychane z dawna. Przez jednego z Radwanów i herbu Radwanu podana do wiadomości wszelakiego stanu..., Warszawa 1649.
8. [Mikołaj Frykacz], Zabawy rycerstwa polskiego po szczęśliwej elekcyjej niezwyciężonego Jana Kazimierza, szczęśliwie panującego Króla Jego Mości. Wespół z obleżeniem zbaraskim i szczęśliwie dokończoną ekspedycyją zborowską. Wydane przez jednego żołnierza w roku 1649..., Lublin 1650.
9. Marcin Kuczwarewicz, Relacyja ekspedycyjej zbaraskiej w roku Pańskim 1649 przeciw Chmielnickiemu rytmem polskim przez Marcina Kuczwarewica roku Pańskiego 1650 przełożona..., Lublin 1650.
Tematyka dziełek zasadniczo ogniskuje się wokół dwóch wydarzeń: pierwsze stanowi klęska pod Piławcami (1648), drugie natomiast oblężenie Zbaraża (1649). Oba fakty znalazły szerokie odbicie w piśmiennictwie doby baroku. "Hańbę plugawiecką" i czyny "zbaraskich Hektorów" opisywali zarówno pamiętnikarze, epistolografowie, kronikarze jak i poeci. Ci ostatni (często domorośli "rymarze") ujawniali powszechne opinie o dolach i niedolach polskiego oręża.
Zebrane w tomie okolicznościowe utwory zostały spisane w większości przez twórców minorum gentium. Fakt ten sugeruje niezbyt wysoki poziom literacki analizowanych tekstów, choć z drugiej strony należy zaznaczyć, iż jest to sugestia nie do końca słuszna. Znani z nazwiska i anonimowi twórcy okolicznościowych wierszy za priorytetowe bowiem uznawali: przekazanie sarmackiemu odbiorcy warstwy faktograficznej, ujawnienie emocji (np. nienawiści, pogardy, radości) względem tchórzliwych lub mężnych rodaków oraz wpisanie w tekst szeroko pojętej edukacji (m.in. poprzez retoryczną perswazję). W tej sytuacji "okazjonalność" decydowała o zepchnięciu szlifu artystycznego na plan dalszy. Należy też pamiętać, iż przekazy okolicznościowe pełniły doraźną rolę (np. w pobudkach zagrzanie do walki), często spisywano je "na zamówienie" (funkcja propagandowa). Obecnie (w źródłach brak śladów) możemy jedynie domniemywać, że w przypadku tych ostatnich koszty druku pokrywali "zamawiający", którym zależało na propagowaniu swoich sukcesów oraz własnego imienia (np. Jeremi Wiśniowiecki).