Beata Stuchlik-Surowiak Barokowe epitalamium śląskie
Kobieta, małżeństwo, rodzina
Wydawnictwo Naukowe Śląsk
Katowice 2008
Ze wstępu
"Nigdy ludzie gorszy nie byli, jako teraz są" – takimi oto słowami przeszło trzy wieki temu gromił wiernych śląski kaznodzieja – Adam Gdacjusz, a podstawą owych, jakże gorzkich, sądów stała się bystra obserwacja codziennego życia, obyczajów i stosunków społecznych na XVII – wiecznym Śląsku. Ten sam wszakże Śląsk, którego upadek tak żywo niepokoił "fararza" z Kluczborka, sławiony był przez uczonych, poetów i humanistów jako Musarum dilecta domus – umiłowany dom Muz. Pomimo, a może właśnie dzięki, specyficznej sytuacji politycznej i kulturowej ziemia ta zrodziła bowiem wiele wybitnych umysłów oraz znaczących dzieł.
Piśmiennictwo śląskie czasów baroku nie miało szczęścia do badaczy. Zapomniane lub świadomie pomijane, rozproszone po trudno dostępnych starodrukach, stało się przedmiotem szerszych studiów dopiero w okresie powojennym. Także i wówczas sięgano jednak przede wszystkim do dzieł wybitniejszych autorów, pomijając cały szereg mniej znaczących wierszopisów, w tym twórców literatury okolicznościowej. Działanie takie było ze wszech miar niesłuszne, choć trudno jest bowiem przypisać tej poezji wybitne walory literackie, nie sposób nie dostrzec jej roli w poznaniu dawnych obyczajów, stosunków społecznych i relacji rodzinnych. Szczególnie cenne pod tym względem są bez wątpienia utwory pisane z okazji wesela – czyli epitalamia.
Przedmiotem niniejszej książki są barokowe, śląskie, polskojęzyczne epitalamia mieszczańskie związane ze środowiskiem protestantów. Większość spośród tych tekstów znajduje się obecnie w zbiorach specjalnych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Niestety niektóre nie przetrwały zawieruchy wojennej i znamy je jedynie z odpisów sporządzonych przez wielkopolskiego bibliofila – Bolesława Erzepkiego. Jeden z tekstów zachował się natomiast jedynie we fragmencie, który przedrukował Paweł Musioł w swojej pracy napisanej w latach trzydziestych, a wydanej w roku 1970. Badaczowi temu zawdzięczamy też znajomość pełnych tytułów dwóch anonimowych epitalamiów, których tekst, pod skróconym tytułem, przepisał Erzepki.
Utwory weselne stanowią niezwykle ciekawy materiał do badań nad dawną obyczajowością, na ich kartach rozsianych jest bowiem wiele informacji dotyczących ról, jakie spełniali w rodzinie poszczególni jej członkowie. I właśnie to zagadnienie stanowi podstawę niniejszej książki, której celem jest przedstawienie problemu relacji małżeńskich i życia rodziny mieszczańskiej na Śląsku w XVII i początkach XVIII wieku, ze szczególnym uwzględnieniem roli, jaką miała do spełnienia kobieta. Prócz literatury epitalamijnej, która stanowi tu podstawę wszelkich rozważań, sięgam również do tekstów kazań, traktatów umoralniających oraz przechowywanych w śląskich archiwach dokumentów – przede wszystkim akt sądowych – dających mniej lub bardziej dokładne wyobrażenie o ówczesnym życiu rodzinnym. Takie wielopłaszczyznowe ujecie pozwala na uzyskanie możliwie jak najdokładniejszej i najbliższej prawdzie odpowiedzi na postawione pytania, daje ponadto możliwość prześledzenia wzajemnych relacji pomiędzy obecnymi w literaturze wzorcami, a ich społeczną realizacją.
By jak najdokładniej przyjrzeć się barokowym epitalamiom śląskim, obecnym w nich motywom i sposobom ujęcia poszczególnych treści, niezbędne jest umieszczenie ich w szerszym kontekście i przywołanie stojącej za nimi bogatej tradycji literackiej.
W dotychczasowych badaniach nad twórczością weselną posługiwano się z reguły typologią opartą na kryteriach formalnogatunkowych, wyodrębniając między innymi epitalamia o charakterze elegijnym, sielanki, epigramaty i tak zwane gatunki kunsztowne. Już pobieżna chociażby analiza utworów reprezentujących poszczególne gatunki odsłania jednak duże różnice dotyczące głównie kompozycji oraz warstwy treściowej. Nie ulega wątpliwości, iż ogromne znaczenie ma tutaj osoba adresata i miejsce, jakie zajmuje on w hierarchii społecznej. W niniejszej książce posługuję się zatem kryterium socjologicznym, porównując – w przypadku epitalamiów staropolskich – utwory opiewające zaślubiny władców, magnatów, szlachty oraz mieszczaństwa. Takie ujęcie pozwala ponadto na bardziej wnikliwe przyjrzenie się zawartym w tych tekstach obrazom obyczajów, stosunków społecznych oraz relacji małżeńskich i umożliwia odpowiedź na pytanie o to, jak funkcjonowały one w obrębie poszczególnych grup.
Pamiętając, iż "nasze życie jest kroczeniem przez równoczesność teraźniejszości i przeszłości", otwórzmy więc karty dawnych epitalamiów, w których, jak nigdzie indziej, rozgościł się duch minionych epok.