Ewangelicyzm reformowany
w Pierwszej Rzeczypospolitej
Dialog z Europą i aksjologia
ewangelików reformowanych
w świetle literatury i piśmiennictwa
XVI–XVII wieku
red. naukowa Dariusz Chemperek
Warszawa 2015
WSTĘP
Tom Dialog z Europą i aksjologia ewangelików reformowanych w świetle literatury i piśmiennictwa XVI–XVII wieku stanowi część wielkiego projektu badawczego "Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą. Hermeneutyka wartości", którego celem jest syntetyczne ukazanie kultury dawnej Polski w relacjach z kulturą europejską z perspektywy aksjologicznej, na rozmaitych obszarach interakcji: polityczno-prawnym, społecznym, literackim i teologicznym. W tak pomyślanym przedsięwzięciu badawczym swoje miejsce znalazła refleksja nad rolą protestantów (ewangelików augsburskich, ewangelików reformowanych i braci polskich) w kulturze Pierwszej Rzeczypospolitej. Bez wątpienia przedstawiciele konfesji ewangelicko – reformowanej, której początki w Polsce sięgają 1550 (pierwsze nabożeństwo według rytu genewskiego) i 1554 r. (pierwszy synod ewangelików reformowanych) mają spośród protestantów największe zasługi na tym polu. Wprowadzenie do niniejszego tomu warto poprzedzić namysłem nad terminologią określającą wyznanie, którego zwolennicy są bohaterami zgromadzonych tu artykułów.
W badaniach polskich historyków reformacji i literaturoznawców od XIX w. używane są określenia: "kalwinizm", "ewangelicyzm reformowany", "wyznanie helweckie", a jego wyznawcy nazywani są – "kalwinistami", "ewangelikami reformowanymi" i (już znacznie rzadziej) "kalwinami". Termin "kalwinizm" pojawił się po raz pierwszy w 1552 r., jego twórcą był luterański pastor Joachim Westphal – przeciwnik reformatora z Genewy, który dyskredytował jego poglądy na temat sakramentu Wieczerzy. Jan Kalwin uznał to określenie za obraźliwe: "Nie znajdują oni [przeciwnicy – D. Ch.] większej w odniesieniu do nas zniewagi [...] niźli słowo 'kalwinizm'". W ślad za taką interpretacją terminu poszli wyznawcy konfesji, którą zapoczątkował Genewczyk. Istotne bowiem, że doktryna Kościoła ewangelicko-reformowanego nie jest wyłącznie owocem refleksji i przeświadczeń Kalwina. Jej kształt ewoluował do uchwał synodu w Dordrechcie (1619) i później, wraz z rozwojem scholastyki uprawianej przez teologów tego wyznania ("reformed scholasticism"). Institutio christianae religionis ani inne dzieła Kalwina nie mają statusu ksiąg wyznaniowych (symbolicznych) Kościoła ewangelicko-reformowanego, taką wagę ma w Rzeczypospolitej Konfesja sandomierska (1570) i Katechizm heidelberski (1563, przetłumaczony już w 1564 r. przez Andrzeja Prażmowskiego).
Problemów z terminologią nie rozwiązali polscy członkowie Kościoła ewangelicko – reformowanego, którzy w XVI i XVII w. określali się jako "ewangelicy", wyznawcy "ewangelickiej wiary", rzadziej-"konfesyjej helweckiej", nigdy zaś jako "kalwiniści" (w języku polskim pierwsze użycie terminu "kalwinizm" znajdujemy w wymierzonych przeciw nim kazaniom Fabiana Birkowskiego w 1632 r.). Określenie "ewangelik", aczkolwiek uzasadnione w świetle koncyliacyjnej Konfesji sandomierskiej, odwołujące się do poczucia wspólnoty protestantów, jest dla współczesnego czytelnika mylące, gdyż może oznaczać wyznawcę konfesji, którą stworzył Marcin Luter. O ile jednak określanie ewangelików augsburskich mianem luteranów jest bezdyskusyjne – Luter miał bezpośredni wpływ na kształt konfesji – o tyle nazywanie wiernych Kościoła ewangelicko-reformowanego kalwinistami nie jest precyzyjne. Alister McGrath problem terminologii proponuje rozwiązać następująco:
Termin "kalwinizm" jest więc potencjalnie mylący, gdyż sugeruje ruch dotyczący przede wszystkim przyswojenia intelektualnego dziedzictwa Kalwina. Da się jednak wykazać, że teologowie z historycznego punktu widzenia określani jako "kalwińscy" w swoich poglądach pozwalali sobie na swobodne czerpanie z teologicznych i metodologicznych źródeł innych niż pisma Kalwina. Kalwin mógł pozostawać najważniejszą z gwiazd na firmamencie kalwinizmu, jednak byli też inni, modyfikujący jego myśl i metodę własną myślą i metodą. Z tej przyczyny ponad termin "kalwiński" należy być może przedłożyć termin "reformowany", niezawierający sugestii żadnej wyłącznej zależności od Kalwina
Terminy "reformowany", "Kościół reformowany" i pochodne, obecne w literaturze anglosaskiej ("reformed") i romańskiej ("réformée"), przyjęły się wśród współczesnych polskich teologów, aczkolwiek przez większość historyków i literaturoznawców są rzadko używane. Wydaje się, że przyczyną ograniczonego posługiwania się nim jest pewna językowa niezręczność: w polszczyźnie nazwa ta domaga się dookreślenia (oficjalna nazwa brzmi tak właśnie: "Kościół reformowany według Słowa Bożego"). Ponadto stałe użycie form "ewangelik reformowany", "ewangelicyzm reformowany" powodować może dysonans stylistyczny. Dlatego w tomie tym przyjęto zasadę, by synonimicznie wobec tych terminów używać określeń "kalwinista", "kalwinizm".
Przemawia za tym również dotychczasowa polska tradycja naukowa: termin ten, używany sine ira i ze świadomością konwencji językowej jest stosowany przez znakomitych badaczy dziejów reformacji w Rzeczypospolitej, na przykład Marka Wajsbluma czy Janusza Tazbira. Wyłącznie takie intencje wymiennego używania formacji językowych "ewangelik reformowany" / "kalwinista", "ewangelicyzm reformowany" / "kalwinizm" przyświecają również autorom tego zbioru studiów.
Koncepcję tomu implikuje zamiar ukazania specyfiki dialogu ewangelików reformowanych – obywateli Rzeczypospolitej – z europejskimi prądami religijnymi, literackimi, społecznymi i politycznymi. Celem badań jest ponadto wyznaczenie kręgu wartości wspólnych kalwinistom w Rzeczypospolitej i poza jej granicami oraz wartości odmiennych, charakterystycznych dla wspólnot działających w państwie polsko – litewskim. Upatrujemy ich na obszarach ideowych christianitas i humanitas, a także w praktyce życia religijnego, kulturalnego i społecznego. Materiałem źródłowym badań jest piśmiennictwo i literatura kalwinistów XVI–XVII w. lub autorów, którzy odwoływali się do idei ewangelicyzmu reformowanego. Analizowano epistolografię, katechizmy, kancjonały, pieśni, psalmy, oracje, postylle czy traktaty parenetyczne i filozoficzne. Badania zostały skupione w dwu blokach problemowych.
W części pierwszej: "Ewangelicyzm reformowany w pierwszej Rzeczypospolitej. Geneza, doktryna, uwarunkowania społeczne" ukazano początki przeszczepiania kalwinizmu na grunt państwa polsko-litewskiego. Zanalizowana korespondencja Jana Kalwina z przedstawicielami elity politycznej ukazuje wagę, jaką reformator przykładał do rozwoju konfesji na terenie Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz dowodzi, że sceptyczne reakcje jego respondentów na płynącą z Genewy propagandę nowej konfesji były motywowane racjami politycznymi. Analiza trzech katechizmów z XVI w. ujawniła proces samoidentyfikacji ewangelików reformowanych, tendencję zmierzającą do uzgodnienia doktryny lokalnego Kościoła z Katechizmem heidelberskim, stanowiącym w Europie Zachodniej księgę symboliczną ewangelików reformowanych. Inny, swoisty dla polskiego kalwinizmu wektor oddziaływania stanowiły kontakty z braćmi czeskimi w XVI w.; okazuje się, że epizodyczna wówczas współpraca małopolskich zwolenników reformacji helweckiej z Jednotą czeską zaowocowała trwałymi, kompromisowymi teologicznie rozwiązaniami doktrynalnymi w Konfesji sandomierskiej. Ukierunkowana za zachód Europy (Francja, księstwa Rzeszy, Anglia) aktywność polskiego ewangelicyzmu reformowanego została przedstawiona na przykładzie działalności kulturalnej najbardziej prominentnego w Rzeczypospolitej rodu – Radziwiłłów birżańskich (od inicjatyw Mikołaja Radziwiłła Czarnego po aktywność Bogusława Radziwiłła).
Drugi blok studiów: "Literatura i piśmiennictwo w kręgu wartości ewangelików reformowanych" obejmuje wyniki badań nad literaturą piękną, użytkową, naukową oraz nad biografią i twórczością Jana Kochanowskiego. Celem analiz było uchwycenie transformacji zachodnioeuropejskich tekstów i idei kalwińskich w piśmiennictwie dawnej Rzeczypospolitej, ukazanie sposobów ich funkcjonowania w sferze życia prywatnego i publicznego, religijnego i świeckiego.
Szczególny profil aksjologiczny miały staropolskie ewangelickie katechizmy i kancjonały, które służyły jako książki formacyjne, odgrywające (np. dzięki zamieszczonym w nich modlitwom) ważną rolę w procesie kształtowania determinowanej wyznaniowo postawy etycznej, między innymi w kręgu domowym, w szkole. Podobną funkcję pełniły pieśni kancjonałowe (np. Mikołaja Reja, Jakuba Lubelczyka, Cypriana Bazylika, Zofii Oleśnickiej), których autorzy, twórczo wykorzystując wzory czeskie czy niemieckie, przekazywali czytelnikom nakazy etyki, fundowane na ewangelicko – reformowanej soteriologii i antropologii. Inspiracje płynące z hugenockiego Psałterza genewskiego (niekiedy za pośrednictwem niemieckim np. Ambrożego Lobwassera) zaowocowały zaś polskimi adaptacjami psalmów, w których doceniano godność władzy, ale też wartość różnych powołań, np. do życia w rodzinie, do pracy.
Trzy studia poświęcono aktywności postaci ważnych dla nakreślenia mapy stosunków wyznaniowych w kulturze staropolskiej: Janowi Kochanowskiemu, Bartłomiejowi Keckermannowi i Danielowi Kałajowi. Analiza meandrów życia Jana z Czarnolasu oraz jego poglądów wyrażonych w utworach o tematyce religijnej dowodzi, że poeta nie był zainteresowany projektami chrześcijaństwa kształtowanymi na poszczególnych obszarach wyznaniowych, a w swej twórczości wyrażał przede wszystkim idee humanizmu chrześcijańskiego. Granice sporów – tu: scholastycznych – przekraczał także gdańszczanin Keckermann, twórca wczesnonowożytnego encyklopedyzmu (koncepcji systema systematum), który w interpretacji Arystotelesa eklektycznie łączył dokonania Filipa Melanchtona, Piotra Ramusa i Jakuba Zabarelli. Ważny nurt myśli teologicznej wyznacza irenizm ewangelików reformowanych XVI i XVII w.; postulaty ireniczne prezentowane między innymi przez Barłomieja Bythnera i Daniela Kałaja nie miały charakteru tolerancyjnego (w rozumieniu oświeceniowym), ani ekumenicznego (w rozumieniu dzisiejszym), lecz nawoływały do szacunku budowanego na uczestnictwie w duchowo rozumianym Kościele powszechnym.
Badania dotyczące polskiej literatury i piśmiennictwa w XVII w. ukazują ciągłość i zmianę w sposobach proklamowania wartości znamiennych dla etosu kalwińskiego. Analiza tekstów zarówno o charakterze doktrynalnym jak i dydaktyczno-użytkowym dowodzi, że praktyka życia ewangelików reformowanych opierała się na koncepcji powołania, na wyraźnej aktualizacji dyrektyw biblijnych, ujmowanych w duchu jurydycznym i deontologicznym. Badanie zbiorów poetyckich z XVII w. (w tym polskiej parafrazy emblematów Georgette de Montenay) dowiodło istnienia trzech strategii wypowiadania uczuć i postaw religijnych wśród ewangelików reformowanych: uniwersalnej (ponadwyznaniowej), konfesyjnej, lecz nie ujawnianej wprost (gdzie kontekst dopowiada sensy) oraz otwartej, katechetycznej.
Tom Dialog z Europą i aksjologia ewangelików reformowanych w świetle literatury i piśmiennictwa XVI–XVII wieku kontynuuje studia prowadzone od początku XX wieku, lecz dzięki oryginalnemu profilowi otwiera się na nowe obszary badawcze. Łączy teologów, historyków i literaturoznawców z różnych ośrodków we wspólnym przedsięwzięciu naukowym zmierzającym do zrekonstruowania dróg dialogu ewangelików reformowanych z elitami intelektualnymi Europy i ukazania konstytuant etosu kalwińskiego na tle porównawczym.
Dariusz Chemperek
SPIS TREŚCI
Dariusz Chemperek (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej)
Wstęp
I. Ewangelicyzm reformowany w I Rzeczypospolitej. Geneza, doktryna, uwarunkowania społeczne
Marzena Liedke (Uniwersytet w Białymstoku)
Bezowocne starania. Korespondencja Jana Kalwina z Zygmuntem Augustem, Jakubem Uchańskim, Janem Tarnowskim i Mikołajem Radziwiłłem Czarnym
Rafał Marcin Leszczyński (Chrześcijańska Akademia Teologiczna)
Nauka ewangelicko-reformowana w polskojęzycznych katechizmach z XVI wieku
Henryk Gmiterek (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej)
Kalwinizm po czesku? Kościół ewangelicko-reformowany i Jednota braci czeskich w Rzeczypospolitej XVI wieku
Mariola Jarczykowa (Uniwersytet Śląski)
Radziwiłłowie birżańscy jako protektorzy wyznania ewangelicko-reformowanego w pierwszej połowie XVII wieku
II. Literatura i piśmiennictwo w kręgu wartości ewangelików reformowanych
Izabela Winiarczyk-Górska (Uniwersytet Warszawski)
Staropolskie ewangelickie katechizmy i kancjonały jako książki formacyjne
Marta T. Kacprzak (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego)
Szesnastowieczna pieśń polska ewangelików reformowanych w kręgu wartości życia prywatnego i publicznego
Alina Nowicka-Jeżowa (Uniwersytet Warszawski)
Jan Kochanowski wobec protestantyzmu
Katarzyna Meller (Uniwersytet Adama Mickiewicza)
Psalm – kalwińska "pieśń nad pieśniami". O kształtowaniu się ewangelickiej kultury literackiej i duchowej. Na przykładzie przekładów i parafraz Liber psalmorum z XVI i XVII wieku
Wojciech Ryczek (Uniwersytet Jagielloński)
Filozofia jako logika. Barłomiej Keckermann w dialogu z renesansowymi arystotelikami
Tomasz Lawenda (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej)
Etos ewangelików reformowanych w piśmiennictwie polskim XVI i XVII wieku w świetle koncepcji powołania
Dariusz M. Bryćko (Instytut Tolle Lege w Warszawie, Erskine Theological Seminary, Columbia, South Carolina)
Kierunki myśli irenicznej ewangelików reformowanych Rzeczypospolitej XVI–XVII wieku
Dariusz Chemperek (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej)
Poezja ewangelików reformowanych w Rzeczypospolitej XVII wieku