Roman Krzywy
Poezja staropolska wobec genologii retorycznej
Wprowadzenie do problematyki
Wydział Polonistyki UW
Warszawa 2014
ZE WSTĘPU
W okresie staropolskim każdy autor – zarówno orator, jak i poeta – budując wypowiedź z zamiarem jej udostępnienia publiczności (audytorium, czytelnikom), odwoływał się do swej wiedzy na temat tworzenia, jak i wzorów piśmiennicznych, które podpowiadała mu tradycja. Między retoryką a poetyką nie istniało ścisłe rozgraniczenie (chociaż zwykle uznawano nadrzędność tej pierwszej jako naturalną), zatem poeta mógł swobodnie korzystać z zaplecza retorycznego, jak i odwrotnie: oratorzy chętnie odwoływali się do rozwiązań zastosowanych przez twórców poezji. Część wspólna obu dyscyplin to przede wszystkim wiedza o stylu. Nic więc dziwnego, że teoretycy krasomówstwa chętnie ilustrowali swoje rozważania na temat elokucji przykładami w mowie wiązanej, znajdując u poetów przykłady figur czy też wskazując twórczość Wergiliusza jako model podstawowych odmian stylowych (jak instruowano adeptów retoryki już od czasów Makrobiusza: Bukoliki reprezentują styl niski, Georgiki – średni, a Eneida – wysoki).
Dla każdego, kto obecnie zajmuje się dawną literaturą, przenikanie się obu sztuk stanowi oczywistość, lecz jeszcze sto lat temu badanie retoryczności staropolskiej poezji nie stanowiło naukowej konieczności, co zapewne łączyć należy z silną niechęcią ówczesnych historyków literatury – przyzwyczajonych do romantycznego systemu wartościowania i czytania poezji – do wszystkiego, co nosiłoby znamiona porządku innego niż dyktowany przez ducha narodowego bądź przeżycia poety jako jednostki genialnej, szczególnie wrażliwej itp. Nie negując takiego sposobu odbioru, przekonującego o tym, że każda lektura jest poniekąd uwarunkowana historycznie, zaznaczyć należy, że ten typ podejścia do literatury, silnie powiązany z waloryzowaniem dokonań artystycznych, pogrążył retorykę na długie lata w zapomnieniu badawczym [...].
Intencją książki jest zwrócenie uwagi na retoryczny system gatunkowy jako niezwykle ważny czynnik, modelujący kształt tekstu poetyckiego, którego rozpoznanie uważam za istotny etap w dążeniu do zrozumienia utworu. Rozdziały analityczne, mające ilustrować tę tezę, a także przedstawić rozmaitość sposobów oddziaływania wiedzy o oratorskich odmianach wypowiedzi na staropolską literaturę wierszowaną, poprzedza przybliżenie dotychczasowego stanu wiedzy. Punktem wyjścia był dla mnie jednak nie tyle systematyczny przegląd całej literatury przedmiotu, lecz zwrócenie uwagi na najważniejsze kwestie wynikające z dotychczasowych badań. Nie ograniczam się jednak wyłącznie do referowania, lecz starał się będę poszerzać konstatacje badaczy o własne spostrzeżenia oraz uwagi krytyczne. Także rozdział drugi ma charakter propedeutyczny. Jego celem jest przybliżenie specyfiki i najważniejszych tendencji w genologii retorycznej. W tej części wywód stanowi raczej przegląd najważniejszych zagadnień, istotnych dla dalszych analiz niż systematyczny wykład; moim zamiarem nie jest bowiem pisanie kolejnego zarysu dziejów retoryki, lecz skupienie się na konkretnych utworach. Brak studium, które naświetlałoby interesujący mnie problem w sposób kompleksowy, ilustrując zagadnienia teoretyczne szczegółowymi eksplikacjami, spowodował – jak sądzę – lekceważenie genologii retorycznej w syntetycznych omówieniach dawnego systemu form artystycznych.
Koncepcja pracy rodziła się stopniowo w trakcie lektury utworów, których faktura gatunkowa bez uwzględnienia genologii retorycznej jawi się jako nieoczywista. Niektóre z omówionych w książce przykładów były przedmiotem już ogłaszanych prac. Ich ponowne wykorzystanie wynika z użyteczności znanych mi już utworów dla ukazania szerszego problemu, którego wagę uświadomiły mi właśnie podejmowane przy różnych sposobnościach prace analityczne. By zilustrować interesujące mnie zagadnienie, w studium omówiono utwory wierszowane reprezentujące konwencje charakterystyczne dla dwóch antycznych rodzajów retorycznych: pokazowego i doradczego, których oddziaływanie na formy poetyckie było w okresie staropolskim najbardziej znaczące. Pominięto w przeglądzie teksty, które można by powiązać z rodzajem sądowym, aczkolwiek i takie da się z łatwością wskazać.
Z RECENZJI WYDAWNICZEJ
Lekturze najnowszej książki Romana Krzywego towarzyszy zdumienie bliskie temu, jakiego doznał molierowski pan Jourdain na wieść, iż od czterech dekad mówi prozą. To pierwsza rozprawa, która z taką dobitnością odsłania stopień uwikłania staropolskiej poezji w gęstą sieć retorycznych gatunków. Suchy wywód z pożytkiem dla czytelnika zastąpiły wnikliwe analizy dzieł zarówno autorów minorum gentium, jak i prawdziwych artystów mowy wiązanej trzech staropolskich epok. Skarga umierającego i Legenda o św. Aleksym, elegie Klemensa Janicjusza i Flis Sebastiana Fabiana Klonowica, wiersze Jana Rybińskiego i Aleksandra Teodora Lackiego, liryki Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i Daniela Naborowskiego – ukazane zostały jako dzieła w pełni podporządkowane wywiedzionym ze sztuki wymowy strukturom, reprezentujących rodzaj doradczy bądź popisowy. Niejednokrotnie okazywało się, iż dopiero przyjęta w książce retoryczna perspektywa interpretacyjna pozwalała w pełni odsłonić złożony sens takich arcydzieł, jak adoksografie Naborowskiego czy protreptyki Sępa Szarzyńskiego. Obowiązkowa lektura dla każdego miłośnika i badacza dawnej poezji (dr hab. Radosław Grześkowiak).
SPIS TREŚCI
WSTĘP
ROZDZIAŁ I. POEZJA STAROPOLSKA A TAKSONOMIA RETORYCZNA – RZUT OKA NA STAN WIEDZY
ROZDZIAŁ II. WPROWADZENIE DO GENOLOGII RETORYCZNEJ
ROZDZIAŁ III. POCHWAŁY LUDZI, ZJAWISK I RZECZY
1. RÓŻNE SPOSOBY ROZWIJANIA TOPIKI BIOGRAFICZNEJ
Między epicką biografią a romansem (kształt gatunkowy Legendy o św. Aleksym)
Renesansowe poematy autobiograficzne (casus Klemensa Janicjusza i Macieja Stryjkowskiego)
Konwencje biograficzne w Ikones książąt i królów polskich Jana Głuchowskiego
2. LAUDACJE PÓR ROKU I PRZEDMIOTÓW
Dwie staropolskie pochwały pór roku (Wiosna Jana Rybińskiego i Pochwała Lata Aleksandra Teodora Lackiego)
Poematy adoksograficzne Daniela Naborowskiego
ROZDZIAŁ IV. W KRĘGU LITERATURY POUCZEŃ I RAD
Rymowana sztuka dobrej śmierci (o Skardze umierającego w redakcji abecedarnej)
Safickie apodemikum oraz metryczna chorografia (Flis i Roksolania Sebastiana Fabiana Klonowica)
"Rycerskie" protreptyki Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
UWAGI KOŃCOWE
NOTA BIBLIOGRAFICZNA
LITERATURA PRZEDMIOTU
INDEKS OSOBOWY