Podstawą niniejszej edycji poematu Judyta (powst. w 1652 r.) jest tekst zamieszczony w Wirydarzu poetyckim Jakuba Teodora Trembeckiego (1643–1719), Lwów 1911, t. II, s. 78–93, w opracowaniu Aleksandra Brücknera, który oparł wydanie utworu Potockiego na rękopisie radcy Ludwika Kajetana Mizerskiego. W transkrypcji poematu kierowano się zasadami wydawania tekstów nowożytnych do połowy XVIII wieku (edycje typu "B"), wprowadzając czasami nieznaczne odstępstwa od wspomnianych reguł. Nawiasy kątowe <...> oznaczają uzupełnienia tekstu wprowadzone przez wydawcę. Zmodernizowano ortografię i interpunkcję, uzgadniając je z obowiązującymi obecnie zasadami, a także ujednolicono pisownię wielkich i małych liter. Zdecydowano się jednak na pozostawienie bez żadnych zmian pojawiających się w tekście archaizmów leksykalnych (np. barziej, barzo, dzisia). Zrezygnowano z pisowni wielką literą zaimków odnoszących się do Boga. Przyjęto pisownię łączną przysłówka w ten czas → wtenczas, lecz zachowano pisownię wyrazów potym, zatym i przedtym w znaczeniu przysłówkowym. W miejsce pochylonego o wprowadzono pisownię ó, z wyjątkiem par rymowych pozor / Nabuchodonozor, gorne / pokorne. Pochylenie samogłoski e zachowano tylko wtedy, gdy wymagała tego dokładność rymu: dziéła / siła, inéj / krainy, daléj / wali, dziéła / spuściła. Z powodów rytmicznych pozostawiono także pisownię uwzględniającą obniżoną artykulację samogłoski e przed spółgłoską m: wysokiem / szyrokiem. Grupę -ia, -ya występującą w wyrazach obcego pochodzenia transkrybowano jako -ija, -yja (np. Elijakim, Achijor, Betulija, Egipcyjanie, patryjarchowie). Zmodernizowano zapis dźwięczności i bezdźwięczności spółgłosek: zkąd → skąd, ztrzymam → strzymam, strzedz → strzec. Głoskę s transkrybowano z oznaczeniem pełnej miękkości w następujących wyrazach: sprosnymi → sprośnymi, wejszcia → wejścia, przyszli → przyśli (w znaczeniu przyślij).
Objaśnienia
w. 4: Daleko by się więcej dokazało – dokazać – osiągnąć, zdziałać.
w. 7–8: Gdzie Bóg hetmani... tam za nic stoi szyk gotowy – sens następujący: tam, gdzie walczących wspiera Bóg, tam i wdowy stają się żołnierzami. Jeśli podczas wojny brakuje walczącym Bożego błogosławieństwa, to wówczas nawet najlepsze wojsko nie może odnieść zwycięstwa.
w. 11–15: Męstwo, które ją wtenczas wybawiło... przy fortelu świętym – sens następujący: ojczyznę wybawiło wtedy męstwo, okazane przez kobietę, przedstawicielkę płci, która zajmowała się raczej wytwarzaniem ozdobnych tkanin niż braniem aktywnego udziału w toczonych w czasie wojny bitwach. Naruszenie owego tradycyjnego podziału ról społecznych (opisywanych tutaj przez antytetyczne i symetryczne wyliczenie atrybutów tkactwa: igła, kądziel, wrzeciono i sztuki wojennej: miecz, tarcza oraz zbroja) ma także miejsce w mitycznej opowieści o Achillesie ukrywającym się wśród córek króla Skyros, Lykomedesa, i zajmującym się wraz z nimi haftowaniem.
w. 17: Gdy król Arfaktad – cf. Jdt 1,1; wg tłum. BT: Arfaksad. Żaden władca o takim imieniu nie rządził królestwem Medów. Być może chodzi o Dejokesa lub Fraortesa, twórców państwa medyjskiego.
w. 18: Ekbatana – (pers. Hagmatana, obecnie Hamadan w Iranie), stolica państwa Medów. Według Herodota z Halikarnasu miasto było otoczone siedmioma pierścieniami murów.
w. 24: Nabuchodonozor – wspomniany władca nigdy nie był królem Asyrii, zasiadającym na tronie w Niniwie. Imię to nosili władcy z dynastii chaldejskiej, którzy rządzili w Babilonii. Tło historyczne dla wydarzeń opisanych w Księdze Judyty stanowi prawdopodobnie wyprawa króla Persji, Artakserksesa III Ochosa z dynastii Achemenidów przeciw Syrii.
w. 34: aby go wszytkie za króla przyznały: przyznać – uznać.
w. 39: i chce po niewoli: po niewoli – wbrew woli, pod przymusem.
w. 44: jako się pychą zagniewany szali: szalić – czynić szalonym, pozbawiać rozumu.
w. 50: odkrył dumy swoje górne: dumy górne – wyniosłe, zarozumiałe myśli, plany.
w. 52–53: do czego pokorne / wota stosują – sens: a wszyscy zgromadzeni pokornie ślubują swą wierność wobec władcy.
w. 54: każąc im gubić odporne: odporne – stawiające opór, sprzeciwiające się.
w. 63: Holofernowi – cf. Jdt 2,4.
w. 92: ani go przecię swoimi plęsami: plęsy – tańce.
w. 94: ogniem srożeje: srożeć – płonąć.
w. 95–96: Łaskawszy jest lew... ani się nań sroży – sens: lew jest łaskawszy dla tego, kto się przed nim korzy; nie szarpie go już (wtedy) ani nie sroży się na niego.
w. 107: nie tracąc przedsię animuszu: przedsię – jednak, pomimo tego.
w. 109–110: rurmusu / tam zażywają – rurmus – urządzenie do podnoszenia wody na wyższy poziom za pomocą koła wodnego.
w. 110: naspiżowali: naspiżować – zgromadzić zapasy.
w. 113: lecz wiedząć, że się tak wiszu chwytali: wisz – sitowie, trzcina; wyrażenie przysłowiowe – chwytać się wiszu (lub wisza) – próbować się ratować wszelkimi sposobami, analogiczne do przysłowia tonący chwyta się brzytwy.
w. 118–120: Ty, Boże ... świętej ziemie doczekali – inwersja: Kaleba z Jozuem. Jozue (Ozeasz) z pokolenia Efraima, syn Nuna i Kaleb z pokolenia Judy, syn Jefunnego, to dwaj z dwunastu wodzów Izraela, których Mojżesz wysłał z polecenia Boga, aby zbadali kraj Kanaan (Lb 13, 1–33). Po śmierci Mojżesza Jozue wprowadził Izraelitów do Kanaanu (cf. Księga Jozuego), natomiast Kaleb za głęboką wiarę w wypełnienie Bożej obietnicy otrzymał w dziedziczne władanie miasto Hebron (Joz 14, 6–15).
w. 126: Obróć, którym nam grożą, to poroże: poroże – groźba, niebezpieczeństwo.
w. 129: Więc Elijakim, który był kapłanem – cf. Jdt 4, 6.
w. 138: To sobie uprządł w swym głupim rozumie: uprząść – wymyślić.
w. 144: Co mu Achijor, jeden z nich – cf. Jdt 5, 5–21.
w. 144: jeden z nich, przekłada: przekładać – opowiadać, wyjaśnić.
w. 146: Jak do Egiptu przyszli w ciężkie głody – cf. Rdz 46, 1–27.
w. 150: do Czerwonej Wody: określenie Morza Czerwonego. Cf. opis cudownego przejścia Izraelitów przez morze: Wj 14, 1–31.
w. 155: Krzykiem trąb ścieląc mury równe ziemi – aluzja do biblijnej opowieści o zdobyciu Jerycha, w którym główną rolę odegrały trąby wykonane z rogów baranich; cf. Joz 6, 1–21.
w. 160: Wzięto im było za grzech Jeruzalem – ok. 586 r. p. n. e. Jerozolima została zdobyta przez wojska króla Babilonii, Nabuchodonozora II, które zniszczyły Świątynię Jerozolimską. W upadku Świętego Miasta, przed którym przestrzegali prorocy, dopatrywano się kary za popełnione przez Izraelitów grzechy.
w. 164: Nieprzyjaciele ich nie nagabają: nagabać – niepokoić, napadać.
w. 174: Aby do Żydów zaprowadzon wcale – sens następujący: aby związany Achior został z powrotem zaprowadzony do Żydów.
w. 176: Z nim go jego praktyka udawi: udawić – udusić, zdławić.
w. 179: które tam Betuliją zwano – cf. Jdt 6, 10–13.
w. 195: Skrusz Holofernów przepych: przepych – tu: pycha; Holofernów – Holoferna, dawna rzeczownikowa forma przymiotnika dzierżawczego.
w. 199: A Achijora cieszą: cieszyć – tu: pocieszać.
w. 200: Dufał, świadectwo dziś wydał któremu – inwersja: aby dufał (ufał) temu, któremu dziś wydał (dał) świadectwo.
w. 203: Których bez liczby wtenczas zgromadzony: bez liczby – w niezliczonej ilości.
w. 206–207: A tak się zaraz ku strojom Marsowym – strój Marsowy – zbroja; Mars (gr. Ares), bóg wojny, syn Zeusa i Hery. Z postacią Aresa łączono w mitologii greckiej wszelkie zło i okrucieństwa wojny.
w. 210: Że ziemie nie znać: znać – tu: widać.
w. 219: Nadjechał rurmus: rurmus – cf. przyp. 17; sens: nadjechał (natrafił) na miejsce, gdzie znajdował się rurmus.
w. 232: dwie do śmierci drodze: dwie drogi; dwie drodze – forma liczby podwójnej.
w. 294–296: Przeto i umysł... aby był nadany – sens: Dlatego módlcie się za mną, aby był mi nadany od Pana umysł, który mam do czyna nie niewieściego, tj. módlcie się za mną, aby powiódł się dany mi od Pana plan mężnego czynu; umysł – tu: zamiar.
w. 307: Panieńskie wdziała świetne, ochędożne: ochędożny – piękny, ozdobny.
w. 309: Tak ozdobiona w ochędóstwa: ochędóstwo – strój, ozdoba.
w. 311: I samowtóra, gdy przyszła do brony: samowtóra – nie sama, z drugą osobą; brona – brama znajdująca się w zamku obronnym lub twierdzy, najczęściej zaopatrzona w żelazne drzwi i kratę.
w. 312: Zaraz jej był zwód łańcuchy spuszczony: zwód – most zwodzony.
w. 319: niewczasu, pragnienia użyła: niewczas – niedogodność, niewygoda.
w. 313–320: Idzie, a sercem wróży... któremum waszym być wróżyła – oktawa monorymowa.
w. 321–322: Wiedźcie mię ... / Do namiotu – inwersja: wiedźcie mię, proszę do namiotu Holofernesa...
w. 323: do wejścia snadnego: snadnego – łatwego, odpowiedniego, właściwego.
w. 326: i serca pobrała: pobrać – zdobyć.
w. 333–334: niechaj was to / Nic nie obrusza: obruszać – wywoływać niezadowolenie, gniewać.
w. 335: Król wielki, który nie rzkąc człowiekowi: nie rzkąc – nie mówiąc już o tym, że..., domyślnie: rozkazuje.
w. 338–339: Abyś odległe świata szyrokiego / Kończyny: kończyny – tu: krańce.
w. 340–341: z Achijorowego / Udania: udanie – opowieść, opowiadanie.
w. 355: to żałosne godło: godło – cf. przyp. 47.
w. 364: Że mu przymierza Jego nie strzymuje: strzymać – dotrzymać, wypełnić zobowiązanie.
w. 367: To sobie tylko, o panie, waruję: warować – zastrzegać sobie.
w. 372: miasta izraelskie zimam: zimać – podbić, opanować.
w. 384: bowiem dni zupełne paszczała: paszczać – pościć; sens: pościła niemal całymi dniami.
w. 386–387: i tak Wagaowi / Rzecze – cf. Jdt 12, 11; wg tłum. BT: Bagoas. Imię Bagoas (pers. Bagoi, zm. 336 r. p. n. e.) nosił eunuch na dworze Achemenidów, który stanął na czele spisku, skierowanego przeciwko Artakserksesowi III (władca został otruty przez spiskowców).
w. 389: Komornik to był: komornik (camerarius) – służący odpowiedzialny na dworze królewskim lub książęcym za utrzymanie rezydencji władcy.
w. 391–392: Który, miłością spłonąwszy,... pił za wieku swego – sens: który, miłością spłonąwszy, z powodu wielkiego ognia (który go trawił), pił jak nigdy za swego wieku, tj. w ciągu całego swego życia.
w. 404: Niech jej pohaniec brzydki nie paskudzi: pohaniec – poganin.
w. 407: A zebrawszy w garść głowy jego włosy – tj. włosy jego głowy.
w. 410: Prawie jak chciała: prawie – dokładnie tak, jak chciała.
w. 413: I namiotek z nim wywróciła razem: namiotek – baldachim nad łóżkiem.
w. 415–416: dawszy schować głowę... Holofernowę – inwersja: dawszy schować słudze swej głowę Holofernesa do torby.
w. 419: cud zawołany: zawołany – sławny, słynny, znakomity.
w. 425–426: Chwalcie Pana... / W się wierzącymi – sens: chwalcie Tego, który jest Panem wszystkich, którzy w Niego wierzą.
w. 429–430: A mnie strzegł między pogany sprośnymi / Mieszającej się: sprośnymi – okropnymi, strasznymi, nierządnymi; sens: a mnie strzegł, gdy przebywałam między strasznymi poganami.
w. 433: A dobywszy łba z tajstry szkaradnego: tajstra – torba.
w. 452: hetman nie ozowie: ozwać – odpowiedzieć, przemówić, odezwać się.
w. 466: Jęli gwałtownie pobierać się w nogi: pobierać się w nogi – uciekać, zrywać się do ucieczki.
w. 469: Tak właśnie było nam pod Pilawcami – Pilawce albo Piławce (ob. Pilawa na Ukrainie) – miejscowość na pograniczu Podola i Wołynia nad rzeką Ikwą; miejsce bitwy (23–25 IX 1648), w której wojsko koronne pod dowództwem trzech skłóconych ze sobą regimentarzy (Władysław Dominik Zasławski – Ostrogski "Pierzyna", Mikołaj Ostroróg "Łacina", Aleksander Koniecpolski "Dziecina") poniosło klęskę w starciu z oddziałami kozacko-tatarskimi dowodzonymi przez Bohdana Chmielnickiego. Bitwa przeszła do historii jako jedna z największych klęsk armii koronnej. Wielu żołnierzy (a nawet regimentarze) uciekło z pola walki, pozostawiając broń i tabory, które z łatwością przeszły w ręce Kozaków.
w. 482: Aby się jaka matrona obrała – obrać się – znaleźć się, zgłosić się, stawić się.
w. 483: A zbawiła nas złego Chmielnickiego – Bohdan Zenobi Chmielnicki (ok. 1595–1658), pieczętujący się herbem Abdank, syn podstarościego czehryńskiego, Michała Chmielnickiego. W 1647 r. zbiegł na Sicz, gdzie przejął władzę i został wybrany hetmanem zaporoskim (atamanem). Wzywając do wyzwolenia spod władzy magnatów (zwanych "królewiętami kresowymi"), którzy lekceważą królewskie rozporządzenia, stanął na czele powstania kozackiego przeciw Rzeczypospolitej w l. 1648–1654.
Transkrypcję tekstu i komentarz opracował Wojciech Ryczek